Αρχείο κατηγορίας Οδύσσεια
ψ 89-38Ι αναλυτικά
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia27.htm
Ερμηνευτικές επισημάνσεις
1. Ανακαλείται η έμμεση επικοινωνία της Πηνελόπης με τον Oδυσσέα (στη ραψ. ρ) και η συνάντησή τους (στην τ)· ακόμη, ότι με προτροπή του Τηλέμαχου (στη φ) η Πηνελόπη είχε αποσυρθεί, πριν ο Οδυσσέας πάρει το τόξο στα χέρια του, και με φροντίδα της Αθηνάς είχε κοιμηθεί – δεν αντιλήφθηκε επομένως τίποτε από το φονικό. Απομένει τώρα η τρίτη συνάντησή τους, που οδηγεί στην αναγνώριση.
2. Τα στάδια της αναγνωριστικής διαδικασίας:
α΄ στάδιο: H Ευρύκλεια έχει ήδη ανακοινώσει στην Πηνελόπη τον νόστο του Oδυσσέα και το φονικό και την καλεί τώρα να κατεβεί στο «μέγαρο», για να συναντήσει τον άντρα της (89-91/<78-9>).
H Πηνελόπη δυσπιστεί και κάνει λόγο για τις ανεξιχνίαστες βουλές των θεών, αποφασίζει ωστόσο να κατεβεί, για να συναντήσει, λέει, τον Τηλέμαχο και να δει τους σκοτωμένους – και τον φονιά (93-6/<81-4>)· δεν λέει όνομα, χρειάζεται επαλήθευση.
β΄ στάδιο: Συνάντηση των συζύγων στο «μέγαρο» παρουσία του Τηλέμαχου (97-135/<85-116>):
H Πηνελόπη αμφιβάλλει για τη στάση που πρέπει να κρατήσει και κάθεται αμήχανη αντίκρυ στον Oδυσσέα, που περιμένει σκυφτός να ακούσει τι θα του πει. Εκείνη όμως μένει άφωνη και πότε πότε τον κοιτάζει καταπρόσωπο, αλλά δεν τον αναγνωρίζει, καθώς είναι βρόμικος και με τα ράκη του ζητιάνου (97-111/<85-95>): Μοναδική εικόνα εύγλωττης σιωπής.
Παρεμβαίνει ο Τηλέμαχος καταλογίζοντας σκληρότητα στη μητέρα του. Προκαλείται έτσι η Πηνελόπη να ομολογήσει την κατάπληξή της, που την άφησε άναυδη, αλλά και να βεβαιώσει τον γιο της ότι είναι δική τους υπόθεση να γνωριστούν μεταξύ τους, αφού έχουν κρυφά σημάδια που τα γνωρίζουν μόνο οι ίδιοι. O Οδυσσέας χαμογέλασε με νόημα ακούγοντάς την και είπε στον Τηλέμαχο –απευθυνόμενος ουσιαστικά στη γυναίκα του– ότι δέχεται να υποστεί τη δοκιμασία των σημαδιών κατανοώντας τους δισταγμούς της έτσι που τον βλέπει (112-35/<96-116>). Επικοινώνησαν λοιπόν οι σύζυγοι αλλά μέσω του γιου τους.
O Οδυσσέας στρέφεται, στη συνέχεια, σε πρακτικά πράγματα, που αφορούν την κρίσιμη κατάσταση μετά τη μνηστηροφονία, και παίρνει τα πρώτα μέτρα, ώστε να μη διαρρεύσει στην πόλη η είδηση του φονικού, ώσπου εκείνοι να καταφύγουν στο κτήμα του Λαέρτη (136-75/<117-52>) .
γ΄ στάδιο: Λουσμένος και ομορφοντυμένος έπειτα ο Οδυσσέας από την Ευρυνόμη και εξωραϊσμένος από την Αθηνά, ξαναπαίρνει τη θέση του στο «μέγαρο», μόνος αντίκρυ στη γυναίκα του –διακριτικά παρίσταται, φαίνεται, και η Ευρύκλεια– αλλά με διάθεση τώρα ελεγκτική και παραπονεμένη (176-88/<153-65>):
• Προσφωνεί «παράξενη»/δαιμονίην την Πηνελόπη, της καταλογίζει κι αυτός σκληρότητα και αποκαρδιωμένος από τη στάση της δίνει εντολή στην Ευρύκλεια να του στρώσει την «κλίνη» να κοιμηθεί μόνος (189-97/<166-72>).
• H Πηνελόπη επιστρέφει την προσφώνηση (δαιμόνιε), διαμαρτύρεται χωρίς να αρνείται τη σκληρότητα/ψυχρότητα –εξηγεί απλώς ότι δεν οφείλεται σε έπαρση ή περιφρόνηση– και προσθέτει τούτο το αινιγματικό: «ξέρω καλά πώς ήσουν» όταν έφευγες για την Τροία· Και, απρόσμενα, τον δοκιμάζει δίνοντας και η ίδια εντολή στην Ευρύκλεια να του στρώσει, αλλά τη «στέρεη κλίνη» μετακινώντας την έξω από τη συζυγική κάμαρη 5 (199-205/<174-80>): Ως γυναίκα του πολυμήχανου έπρεπε αυτή τη στιγμή όχι μόνο να φανεί αντάξιά του, αλλά και να τον ξεπεράσει, για να πάρει την απόδειξη που ήθελε.
• Και ο Οδυσσέας, που παγίδευε τους πάντες, παγιδεύεται τώρα από τη γυναίκα του, αλλά ακριβώς για να την ξανακερδίσει: Αγανακτεί με τη δυνατότητα μετακίνησης της ριζωμένης στη γη συζυγικής κλίνης και διηγείται την ιστορία της, που αποτελούσε το κρυφό τους σημάδι (206-31/<181-204>).
• Με το αδιάψευστο αυτό τεκμήριο ο Οδυσσέας βεβαιώνει την ταυτότητά του, και η Πηνελόπη, συγκινημένη, επικυρώνει την αναγνώρισή του με εναγκαλισμό· αμέσως μετά απολογείται: Zητεί κατανόηση, αποδίδει σε φθόνο των θεών τον πολύχρονο χωρισμό τους και δικαιολογεί τη στάση της με το επιχείρημα ότι φοβόταν μήπως εξαπατηθεί από κάποιον περαστικό, τώρα όμως δεν της μένει καμιά αμφιβολία 7 (232-58/<205-30>).
• H κολακευτική αυτή για τον άντρα της απολογία της Πηνελόπης προκάλεσε θρήνο στον Oδυσσέα, που κατέλαβε και τους δυο 8 (259-70/<231-40>).
→ O κορυφαίος αυτός αναγνωρισμός κλιμακωμένος σε τρία στάδια και δραματοποιημένος με το παιχνίδι της ειρωνείας, με τις αμφιταλαντεύσεις και τις πονηριές της Πηνελόπης, με την κατανόηση, το παράπονο και το παγίδεμα του πολυμήχανου, δεν χαρακτηρίζεται μόνο από ομορφιά και χάρη, αλλά και αναδεικνύει τον ποιητή, ακόμη μια φορά, βαθύ γνώστη τόσο της αντρικής όσο και της γυναικείας ψυχολογίας και ικανό να την προβάλλει με τρόπο που συνδυάζει το φυσικό με το αληθινό (χωρίς να προβαίνει σε ψυχολογικές αναλύσεις).
3. H διαδικασία και αυτού του αναγνωρισμού αποτελεί εφαρμογή του γνωστού ήδη (από τη 19η διδ. Ενότητα) τυπικού, με προσαρμογή στις ιδιαίτερες δικές του συνθήκες:
• πολύχρονη η απουσία του Oδυσσέα·
• απομόνωση των συζύγων (στο τρίτο στάδιο) – με την αναγκαία παρουσία της Ευρύκλειας·
• συγκάλυψη του Oδυσσέα (είναι βρόμικος και με κάποια ράκη ακόμη πάνω του)·
• αποκάλυψη της ταυτότητας του Oδυσσέα (από την Ευρύκλεια, από τον Tηλέμαχο, από τον ίδιο, ενώ αποκαταστάθηκε στο μεταξύ και η εξωτερική του εμφάνιση μετά το λουτρό)·
• δυσπιστία της Πηνελόπης και δοκιμασία του Oδυσσέα (με αναφορά στο κρυφό τους σημάδι)·
• αναγνωρισμός – έκφραση συναισθημάτων (εναγκαλισμός και θρήνος ανακουφιστικός)·
4. Tα νέα προβλήματα του Oδυσσέα έχουν ήδη προκύψει:
α. O κίνδυνος των αντιποίνων από τους συγγενείς των μνηστήρων (<117> κ.ε):
O Oδυσσέας έχει επίγνωση ότι αποκαθιστώντας την τιμή του οίκου του με αυτοδικία θα έχει συνέπειες, αφού και έναν αν σκοτώσει κάποιος, αναγκάζεται να αυτοεξοριστεί, όπως π.χ. ο μάντης Θεοκλύμενος. Εκείνος όμως δεν έχει σκοπό να εξοριστεί –και σκότωσε τα επιφανέστερα παλικάρια της επικράτειάς του– αλλά να ξανακερδίσει και τον λαό του. Περιμένει λοιπόν αντεκδικήσεις.
Tο πρόβλημα αυτό απασχόλησε ήδη τον Oδυσσέα στην αρχή της ραψωδίας υ (<41> κ.ε.), οπότε και εξασφάλισε την υπόσχεση της Aθηνάς για συμπαράσταση· το συζητεί τώρα με τον Tηλέμαχο και το αντιμετωπίζει προσωρινά με τη σκηνοθεσία γαμήλιας γιορτής, ώσπου να οργανώσει την άμυνά του (<117> κ.ε.)· και στο τέλος της ραψωδίας (<366> κ.ε.) οπλισμένη η τετραμελής ομάδα του και καλυμμένη με ομίχλη θεϊκή βγαίνει από την πόλη και κατευθύνεται στο κτήμα του Λαέρτη 10 (βλ. ω <205> κ.ε.).
→ Επαληθεύεται έτσι η γνωστή διορατικότητα και επινοητικότητα του Oδυσσέα στις δύσκολες στιγμές.
β. H υποχρέωση της νέας αποδημίας (ψ <267-84>≈λ 134-52/<121-37>), που δεν την ξεχνά ούτε στην ευτυχισμένη ώρα του αναγνωρισμού – είναι μάλιστα το πρώτο πράγμα που θυμάται αμέσως μετά. Tο πρόβλημα αυτό, ωστόσο, που ο Tειρεσίας το συνέδεσε με τα ευτυχισμένα γηρατειά του Oδυσσέα, η Oδύσσεια θα το αφήσει σε εκκρεμότητα, για να βρει τη λύση του στον νέο κύκλο περιπετειών του Oδυσσέα, αυτόν της Tηλεγόνειας (ή Tηλεγονίας), που χειρίζεται πάντως διαφορετικά αυτό το θέμα.
5. O ρόλος της Πηνελόπης τελειώνει στη ραψωδία ψ, που επιβεβαιώνει το ήθος με το οποίο τη γνωρίσαμε από την αρχή της Oδύσσειας. Προσφέρεται λοιπόν να συσχετιστεί η παρουσία της εδώ με τις άλλες, άμεσες κυρίως, εμφανίσεις της (στις ραψωδίες α-δ-π-ρ-σ-τ-υ-φ), αλλά και τις έμμεσες αναφορές στο πρόσωπό της, για να προκύψει «στον αέρα» η προσωπικότητά της· ενδεικτικά:
• Είναι μεγαλόπρεπη και όμορφη, σεμνή και συνετή, εύστροφη και επινοητική, αλλά και δολοπλόκος, όταν αυτοαμυνόμενη πρέπει να αντιμετωπίσει και να λύσει δύσκολα προβλήματα.
• Είναι διακριτική, αλλά και επικριτική απέναντι στους μνηστήρες, κάποτε και απέναντι στον γιο της.
• Oι μνηστήρες αποτελούν οπωσδήποτε πειρασμό για την Πηνελόπη, αντίστοιχο με τους ερωτικούς πειρασμούς του Oδυσσέα, τον διαχειρίζεται όμως με οξύνοια και φρόνηση, σε αντίθεση με την Ελένη και την Kλυταιμνήστρα (πρβλ. το σχόλιο του Aγαμέμνονα στη «Nέκυια», λ <444-6>).
• Περιμένει πάντα τον άντρα της, όχι όμως με αισιοδοξία, θρηνεί γι’ αυτόν μέρα νύχτα, αλλά και δεν αποκλείει έναν δεύτερο γάμο, τον οποίο μεθοδεύει κιόλας μετά την ενηλικίωση του Tηλέμαχου.
• Προσέχει τις ενέργειές της και είναι δύσπιστη και επιφυλακτική σε πληροφορίες σχετικές με τον γυρισμό του Oδυσσέα, αλλά και πλούσια σε συναισθήματα, όταν οι αμφιβολίες αίρονται.
→ H προσωπικότητα της Πηνελόπης, με άξονες τη σύνεση και τη συζυγική πίστη, συνδυάζει στοιχεία που την αναδεικνύουν αντάξια σύζυγο του πολύτροπου Oδυσσέα, αποτελούσε δε πρότυπο για τις γυναίκες – και όχι μόνο της ομηρικής εποχής.
6. Mετά το ξανασμίξιμο του Oδυσσέα με την Πηνελόπη, έναν από τους βασικούς στόχους του ποιήματος, οι σύζυγοι αναφέρονται στα βάσανά τους μεταβιβάζοντας αμοιβαία τις εμπειρίες τους κατά το μακρύ διάστημα του χωρισμού τους (336/<301> κ.ε.)· ξεθυμαίνει έτσι και η ένταση της συνάντησης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο «Mικρός Απόλογος» που ανακεφαλαιώνει –σε πλάγιο λόγο– τις δεκάχρονες περιπέτειες του Oδυσσέα, συμπληρωμένες και με το επεισόδιο των Φαιάκων, μέσα σε 32/33 στίχους (347/<310> κ.ε.), αποσιωπώντας μόνο όσα δεν χρειαζόταν να ακούσει η Πηνελόπη.
χ περίληψη/ Αναλυτική επεξεργασία ραψωδίας χ 350-446
χ (Μνηστηροφονία): Με ένα δεύτερο βέλος του ο Οδυσσέας σκοτώνει τον Αντίνοο και ύστερα αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα. Παρά τις παρακλήσεις και τις προτάσεις για δώρα, εκείνος συνεχίζει. Ο Εύμαιος και ο Τηλέμαχος τού φέρνουν όπλα, ενώ ο Μελάνθιος δίνει όπλα στους μνηστήρες. Ακολουθεί μάχη και με τη βοήθεια της Αθηνάς όλοι οι μνηστήρες θανατώνονται. Μόνο στον αοιδό Φήμιο και τον κήρυκα Μέδοντα χαρίζεται η ζωή. Επιπλέον, τιμωρούνται υποδειγματικά οι υπηρέτριες που ακολούθησαν τους μνηστήρες και ο Μελάνθιος.
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia26.htm
περίληψη ρ, σ, τ, υ, φ
ρ (Τηλεμάχου επάνοδος εις Ιθάκην): Ο Τηλέμαχος το άλλο πρωί φεύγει για την πόλη και λίγο αργότερα τον ακολουθούν ο Εύμαιος και ο Οδυσσέας που έχει πάρει και πάλι τη μορφή του ζητιάνου. Ο γιδοβοσκός Μελάνθιος και οι μνηστήρες συμπεριφέρονται άσχημα στον Οδυσσέα, τον οποίο βέβαια κανείς τους δεν αναγνωρίζει. Ο Εύμαιος μεσολαβεί, για να δώσει πληροφορίες ο ζητιάνος στην Πηνελόπη.
σ (Oδυσσέως και Ίρου πυγμή): Ο Οδυσσέας νικά σε πυγμαχία τον αυθάδη ζητιάνο Ίρο. Η Πηνελόπη εμφανίζεται και αφήνει να εννοηθεί ότι μπορεί και να ξαναπαντρευτεί. Η υπηρέτρια Μελανθώ και οι μνηστήρες κοροϊδεύουν τον Oδυσσέα.
τ (Oδυσσέως και Πηνελόπης ομιλία. Τα νίπτρα): Ο Οδυσσέας και ο Τηλέμαχος αφαιρούν τα όπλα από την αίθουσα με τη βοήθεια της Αθηνάς. Στη συνομιλία του με την Πηνελόπη ο Οδυσσέας την προετοιμάζει για την επάνοδό του. Καθώς του πλένει τα πόδια, η παραμάνα Ευρύκλεια τον αναγνωρίζει από μία ουλή, αλλά με υπόδειξή του σιωπά. Η Πηνελόπη εξαγγέλλει τον αγώνα του τόξου και προαισθάνεται την καταστροφή των μνηστήρων.
υ (Τα προ της μνηστηροφονίας): Ακολουθούν οι ετοιμασίες για το γιορτινό τραπέζι της ημέρας, που είναι αφιερωμένη στον Απόλλωνα. Άσχημος οιωνός του Δία αποτρέπει τους μνηστήρες από το σχέδιό τους για τη δολοφονία του Τηλέμαχου. Η απερίσκεπτη και προκλητική συμπεριφορά τους, ωστόσο, συνεχίζεται και στο τραπέζι.
φ (Τόξου θέσις): Η Πηνελόπη φέρνει το τόξο, ο Τηλέμαχος στήνει τα τσεκούρια και οι μνηστήρες δοκιμάζουν μάταια να τεντώσουν τη χορδή του τόξου. Έξω από την αίθουσα ο Οδυσσέας αποκαλύπτεται στον Εύμαιο και το Φιλοίτιο. Με τη βοήθεια εκείνων, αλλά και της Ευρύκλειας, ολοκληρώνονται οι προετοιμασίες για την εφαρμογή του σχεδίου της μνηστηροφονίας. Επιστρέφοντας στην αίθουσα ο Οδυσσέας πείθει τους μνηστήρες να του επιτρέψουν να δοκιμάσει, τεντώνει το τόξο και εύκολα περνά το βέλος και από τα δώδεκα τσεκούρια.
ραψ. π, στ. 185-336
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia22.htm
Ερμηνευτικές επισημάνσεις
1. Ανιχνεύεται η διαδικασία του αναγνωρισμού:
• μένουν μόνοι ο «ξένος» κι ο Τηλέμαχος μετά την αναχώρηση του Εύμαιου·
• εμφανίστηκε μόνο στον Oδυσσέα η Αθηνά, τον κάλεσε έξω από το καλύβι, του έδωσε τρεις εντολές: α. «ομολογήσου τώρα στο παιδί σου», β. «οι δυο να συνταιριάξετε τον φόνο των μνηστήρων», γ. «ύστερα κατεβαίνετε στην […] πόλη»· και μια υπόσχεση: «εγώ δεν πρόκειται να σας αφήσω για πολύ […]», που προοικονομεί την παρουσία της θεάς στο φονικό· τον άγγιξε έπειτα με το ραβδί της, του φόρεσε ρούχα καθαρά κι εκείνος «ξαφνικά ξανάνιωσε»· και η θεά έφυγε (185-96/<167-77>)·
• επέστρεψε στο καλύβι ανανεωμένος ο Οδυσσέας, και ο γιος του «έμεινε έκθαμβος, γύρισε αλλού το βλέμμα του με δέος» και, υποθέτοντας ότι είναι θεός, του ζήτησε έλεος (196-206/<177-85>)·
• ο Οδυσσέας, σύμφωνα με την πρώτη εντολή της Αθηνάς, δήλωσε αμέσως στον Τηλέμαχο ότι είναι ο πατέρας του και, αφήνοντας πια τα δάκρυά του να κυλήσουν, τον φίλησε (207-13/<186-91>)·
• ο Τηλέμαχος δεν τον πίστεψε, με το επιχείρημα πως ένας θνητός δεν θα μπορούσε να μεταμορφωθεί, «εκτός κι αν τον συνέτρεχε κάποιος θεός» (214-24/<192-200>)·
• ο Οδυσσέας επέπληξε τρυφερά τον Τηλέμαχο για τη δυσπιστία του, αυτοσυστήθηκε πάλι αναφερόμενος και στην εικοσαετή βασανισμένη απουσία του –για την οποία ο γιος του κάτι ξέρει– δήλωσε πως η μεταμόρφωσή του είναι έργο της Αθηνάς και κάθισε (225-39/<201-13>)·
• και ο Τηλέμαχος, που έχει και προσωπική πείρα των θαυματουργικών επεμβάσεων της θεάς, πεπεισμένος πια «χύθηκε πάνω του οδυρόμενος και βουρκωμένος […] τον αγκάλιασε» (239-40/<213-4>)·
Στον αναγνωριστικό εναγκαλισμό πατέρα-γιου πρέπει να στόχευε ο ποιητής με την είσοδο του Τηλέμαχου στο χοιροστάσιο. Εκεί όμως τον υποκατέστησε με τη συγκινητική υποδοχή του Εύμαιου, όπου «συμπυκνώνονται και όποια μελοδραματικά στοιχεία θα περίσσευαν και θα ενοχλούσαν, αν πατέρας και γιος έπεφταν αμέσως ο ένας στην αγκαλιά του άλλου.» Επιβράδυνε έτσι την πορεία προς την εικόνα-στόχο με τη δραματική ειρωνεία προετοιμάζοντας, ταυτόχρονα, τα πρόσωπα και τον χώρο για την καίρια στιγμή, την οποία δεν άργησε να ολοκληρώσει: «Ο ποιητής αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης στη μελέτη του πλαισίου και το μικρότερο στην προβαλλόμενη εικόνα», πράγμα που αποτελεί «ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της τεχνικής της Οδύσσειας.»
• τους συνεπήρε τότε θρήνος σπαραχτικός και τους δυο, σαν τους αετούς «που τα μικρά τους κυνηγοί τούς άρπαξαν, προτού ξεπεταρίσουν» (241-5/<215-9>).
Κατά την ανάλυση της παρομοίωσης επισημαίνεται η διαφορά που παρουσιάζει το κοινό σημείο των παραβαλλόμενων όρων (ο θρήνος των πουλιών και ο θρήνος Οδυσσέα-Τηλέμαχου), για να διαπιστωθεί ότι εκεί τον σπαραγμό τον προκαλεί η στέρηση, ενώ εδώ η πλήρωση, μια πλήρωση όμως που έρχεται έπειτα από μακροχρόνια στέρηση, η οποία και προκαλεί το κλάμα.
2. Τα νήματα του νόστου του Οδυσσέα και της αναζήτησής του από τον Τηλέμαχο, που από την αρχή του έπους ξετυλίγονταν χωριστά, συμπίπτουν εδώ και θα εξελιχθούν σε ευθεία γραμμή με στόχο τη μνηστηροφονία και την ανάκτηση της εξουσίας από τον Οδυσσέα. Έτσι, ο σκηνικός χώρος δράσης περιορίζεται τώρα στην Ιθάκη, και από την περιφέρεια προς το κέντρο, για να εντοπιστεί στο παλάτι.
3. Συναισθήματα Τηλέμαχου
Κατά τη διαδικασία του αναγνωρισμού ο Τηλέμαχος έζησε μια κλίμακασυναισθημάτων που παρουσιάζει καμπύλη: από την κατάπληξη και το δέος, πέρασε στη δυσπιστία και στην αμφιβολία, αλλά και γρήγορα στην πειθώ, για να κλείσει με σπαραχτική συγκίνηση. Τη γρήγορη εξέλιξη αυτής της κλίμακας δικαιολογεί ο αιφνιδιασμός στην αρχή και η αναφορά στο θαύμα έπειτα, που λειτουργεί καταλυτικά.
4. Τυπικό αναγνωρισμού
Ανακαλείται (από τη 19η ενότητα) η αναγνωριστική διαδικασία της Ιθάκης από τον Oδυσσέα και συγκρίνεται με τη διαδικασία της αναγνώρισης του Oδυσσέα από τον Τηλέμαχο, για να προκύψει η επανάληψη των ίδιων μοτίβων (με τις αναγκαίες προσαρμογές) και η τυπικότητα επομένως του θέματος:
• προϋποτίθεται κι εδώ η πολύχρονη απουσία του αναγνωριζόμενου από τον αναγνωριστή·
• μεθοδεύεται η απομόνωση των δύο αναγνωριστικών υποκειμένων·
• ο αναγνωριζόμενος είναι ήδη καλυμμένος (παραμορφωμένος και μεταμφιεσμένος)·
• ακολουθεί η αποκάλυψη (αποκατάσταση του προσώπου και ομολογία της ταυτότητάς του)·
• μεσολαβεί η δοκιμασία (δυσπιστία του αναγνωριστή – διαβεβαιώσεις του αναγνωριζόμενου),
• που καταλήγει στην αναγνώριση και στην έκφραση συναισθημάτων.
5. Προετοιμασία για τη μνηστηροφονία
O Οδυσσέας είδε στο πρόσωπο του Τηλέμαχου τον συνεργάτη του για την αντιμετώπιση των μνηστήρων (259-60/<233-4>) και του ζήτησε πληροφορίες γι’ αυτούς, από τις οποίες φάνηκε ο αριθμός τους – εμμέσως και η έκταση της επικράτειας του Oδυσσέα (βλ. τη σχετική παράγραφο στην περίληψη της ραψ. π, 20ή ενότητα, A στο ΒΜ). O Τηλέμαχος φοβήθηκε την αναμέτρηση με τόσους πολλούς και πρότεινε να αναζητήσουν συμμάχους, τον καθησύχασε όμως η διαβεβαίωση του πατέρα του ότι θα έχουν θεϊκή συμπαράσταση.
Και ο πολύμητις κατέστρωσε αμέσως συνωμοτικό σχέδιο δράσης για τις κινήσεις και των δύο, που δεν αφήνει περιθώρια αποτυχίας (298/<270> κ.ε.) – βλ. και το Δ στο BM.)
→ Τη συναισθηματική φόρτιση λοιπόν, που κυριάρχησε κατά τον αναγνωρισμό, διαδέχτηκε η ψύχραιμη αντιμετώπιση των πραγμάτων.
Αποσπάσματα από τη σχετική βιβλιογραφία / αρθογραφία
1. . Η αναγνώριση του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο
«Με τα δεδομένα του γνωστού τρωικού και μετατρωικού μύθου, Τηλέμαχος και Οδυσσέας αντικρίζονται εδώ για πρώτη φορά – είκοσι χρόνια πριν, ξεκινώντας ο πατέρας για την Τροία, άφησε τον γιο του νήπιο. Πράγμα που σημαίνει ότι σ’ αυτή την όψιμη συνάντησή τους ούτε ο ένας ούτε ο άλλος μπορούν να ανατρέξουν σ’ ένα κοινό
παρελθόν, για να αντλήσουν αναγνωριστικές μνήμες. Από την άποψη αυτή ο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από τον Τηλέμαχο αποδεικνύεται κατ’ εξαίρεση άσημος- παραλείπονται δηλαδή σ’ αυτόν κάθε λογής σήματα της πραγματικής ταυτότητας του Οδυσσέα, σε αντίθεση προς τους άλλους αναγνωρισμούς του ήρωα (λ.χ. από την Ευρύκλεια, την Πηνελόπη, τον Λαέρτη). Αντ’ αυτού η Αθηνά χρησιμοποιεί ως μέσο αναγνωρισμού τον εξωραϊσμό του Οδυσσέα […].»
«Τελικώς η αίσθησή μας από την ανάγνωση και την ακρόαση της σκηνής είναι ότι: πίσω και κάτω από το “θαύμα” του εξωραϊσμού λανθάνει και υπόκειται η επιστροφή του Οδυσσέα στη φυσική του κατάσταση. Με άλλα λόγια: ο Τηλέμαχος είναι το μόνο πρόσωπο της Οδύσσειας που δεν χρειάζεται αποδείξεις για να αναγνωρίσει τον πατέρα του· η ίδια η συνάντησή του με τον Οδυσσέα (όπως πράγματι είναι ο ήρωας – όχι όπως φαίνεται μέσα από την παραμόρφωσή του) αρκεί. Πατέρας και γιος εξάλλου μοιάζουν τόσο πολύ εξωτερικά μεταξύ τους (όπως το έχει ήδη διαπιστώσει η Ελένη στην τέταρτη ραψωδία), που θα μπορούσε ο ένας να αναγνωρίσει στον άλλο τον εαυτό του.»
2. H παρομοίωση των στίχων π 242-5
«O γιος ρίχνεται στην αγκαλιά του πατέρα του, κι οι δυο ξεσπούν σε θρήνο. Το κλάμα τους παραβάλλεται με τον απελπισμένο και οξύ γόο πουλιών […], που τα άφτερα μικρά τους τα άρπαξαν μέσα από τη φωλιά κάποιοι αγρότες. H παρομοίωση θεωρήθηκε γενικά ατυχής, επειδή συσχετίζει το κλάμα της χαράς με τον θρήνο της απελπισίας […]. [Όμως] η παρομοίωση και ο θρήνος των πουλιών υποβάλλει πριν απ’ όλα το μοτίβο της στέρησης – κι αυτό θέλει εδώ ο ποιητής να εξάρει. O θρήνος του Oδυσσέα και του Τηλέμαχου, όπως εξάλλου και κάθε κλάμα σε στιγμές αναγνωρισμού ή συνάντησης ύστερα από μακροχρόνιο χωρισμό, υπαγορεύεται περισσότερο από την ανάμνηση της στέρησης, […] και λιγότερο από τη χαρά για την αντάμωση. H ανάμνηση της στέρησης ανεβαίνει στη συνείδηση, εντονότερα από κάθε άλλη στιγμή, την ώρα της επανασυνάντησης: τώρα που ο χωρισμός τέλειωσε, αποκαλύπτεται αβάσταχτος, παράλογος και τρομερός – γι’ αυτό και κλαίμε ή και γι’ αυτό.»
περίληψη ραψωδίες λ, μ, ν, ξ, ο, π
λ (Νέκυια): Περνούν τον Ωκεανό και φτάνουν στη χώρα των Κιμμερίων, όπου βασιλεύει το σκοτάδι. Εκεί ο Οδυσσέας θυσιάζει ένα ζώο και οι ψυχές των νεκρών μαζεύονται γύρω από το αίμα. Βλέπει τον Αχιλλέα, μαθαίνει για το θάνατο του Αγαμέμνονα και τελικά ο Τειρεσίας τού προλέγει όσα θα ακολουθήσουν, ακόμα και γεγονότα που δεν περιλαμβάνονται στην Οδύσσεια. Έπειτα επιστρέφουν εύκολα στο νησί της Κίρκης.
μ (Σειρήνες, Σκύλλα, Χάρυβδις, βόες Ηλίου): Φεύγοντας από την Κίρκη συναντούν τις γοητευτικές Σειρήνες, το τραγούδι των οποίων μόνο ο Οδυσσέας ακούει δεμένος στο κατάρτι του πλοίου του. Ύστερα πέφτουν στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη και χάνονται πολλοί σύντροφοί του. Όσοι επιζούν βγαίνουν στο νησί του Ήλιου, όπου παρακούοντας την εντολή του θεού σκοτώνουν τα βόδια του, γεγονός που προκαλεί την οργή του. Στην κακοκαιρία που ακολουθεί, ο Οδυσσέας χάνει όλους τους συντρόφους του και μόνος του ναυαγός φτάνει στην Ωγυγία, στο νησί της Καλυψώς.
ν (Oδυσσέως απόπλους παρά Φαιάκων και άφιξις εις Ιθάκην): Ο Οδυσσέας φορτωμένος δώρα μεταφέρεται από τους Φαίακες στην Ιθάκη. Τον αποθέτουν κοιμισμένο στην ακτή και όταν ξυπνά δεν αναγνωρίζει την πατρίδα του, μέχρι τη στιγμή που επεμβαίνει η Αθηνά. Μαζί καταστρώνουν το σχέδιο ενάντια στους μνηστήρες και τελικά η θεά τον μεταμορφώνει σε ζητιάνο.
ξ (Oδυσσέως προς Εύμαιον ομιλία): Ο Οδυσσέας πηγαίνει στον Εύμαιο το χοιροβοσκό, στον οποίο όμως δεν αποκαλύπτεται, αλλά του διηγείται μία πλαστή ιστορία.
ο (Τηλεμάχου προς Εύμαιον άφιξις): Η Αθηνά παρακινεί τον Τηλέμαχο να επιστρέψει από τη Σπάρτη στην Ιθάκη και τον καθοδηγεί πώς να αποφύγει την παγίδα των μνηστήρων. Την επομένη ο Τηλέμαχος καταπλέει στην Ιθάκη και πηγαίνει κατευθείαν στον Εύμαιο.
π (Τηλεμάχου αναγνωρισμός Οδυσσέως): Ο χοιροβοσκός φεύγει από το κτήμα και πηγαίνει στο παλάτι, για να ειδοποιήσει την Πηνελόπη για την άφιξη του γιου της. Κατά την απουσία εκείνου, ο Οδυσσέας φανερώνεται στο γιο του με την πραγματική μορφή του και μαζί σχεδιάζουν την τιμωρία των μνηστήρων. Ο Εύμαιος επιστρέφει.
κ, λ (περίληψη) – λ 99–249 (ανάλυση)
Ερμηνευτικές επισημάνσεις
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia16.htm
1. Αξιοπρόσεκτα από την περιληπτική αναδιήγηση των ραψωδιών:
• Οι πρώτες επιπτώσεις από την κατάρα του Πολύφημου (ο ασκός του Αιόλου και η καταστροφή στο λιμάνι των Λαιστρυγόνων, που άφησε τον Οδυσσέα με ένα μόνο καράβι).
• Η προφανής αντιστοιχία των Κυκλώπων προς τους Λαιστρυγόνες.
Υπογραμμίζεται η προνοητικότητα του Οδυσσέα στο επεισόδιο των Λαιστρυγόνων -που ενδιαφέρθηκε όμως μόνο για το προσωπικό του καράβι και δεν ομολογεί ευθύνη ως αρχηγός του στόλου- σε αντίθεση με την απρονοησία των άλλων κυβερνητών, στους οποίους όμως δεν μπορεί να αποδοθεί ηθικό φταίξιμο. Ο ποιητής φρόντισε έτσι, φαίνεται, (όχι πάντως πολύ πειστικά) να προσδώσει φυσικότητα στο αναγκαίον που εξυπηρετεί την οικονομία του έργου: με τους συντρόφους του δικού του μόνο καραβιού θα κινείται ευκολότερα στο εξής ο ήρωας και ανάμεσά τους θα αναπτυχθούν στενότερες σχέσεις (και στους Κύκλωπες, άλλωστε, με ένα μόνο καράβι πήγε).
• Οι έκδηλες ομοιότητες μεταξύ Καλυψώς και Κίρκης:
– είναι και οι δύο θεές και διαθέτουν προφητική λίγο πολύ ικανότητα – η Κίρκη και μαγική
– ερωτεύονται και οι δύο τον Οδυσσέα και τον κρατούν κοντά τους (με τη θέλησή του η Κίρκη – χωρίς τη θέλησή του η Καλυψώ)
– τελικά, από εμπόδια μεταβάλλονται και οι δύο -με διαφορετική, πάντως, διάθεση- σε «καλούς αγωγούς του νόστου».
Στο ηδονικό περιβάλλον της Κίρκης ο νόστος κίνδυνεψε να λησμονηθεί- τον θυμήθηκαν πρώτοι οι σύντροφοι -αυτοί που είχαν λιγότερα από τον Οδυσσέα- και πίεσαν τον αρχηγό να τον αναλάβει. Άνοιξε έτσι ο δρόμος για την πατρίδα, μόνο που πρέπει να περάσει από τον Άδη. (Βλ. σχετικά: Μαρωνίτης 5, σ. 110, Γ’.) «Αυτός που στις άλλες περιπτώσεις νουθετεί τους άλλους, αυτή τη φορά πρέπει να συνέλθει με την παραίνεση άλλων.»
• Η έγνοια του Οδυσσέα για την περιπέτεια των συντρόφων στο παλάτι της Κίρκης.
• Η επανάληψη της τριαδικής διάταξης των περιπετειών και στη ραψωδία κ (με έμφαση πάλι στην τρίτη) καθώς και η εναλλαγή ανώδυνου και οδυνηρού επεισοδίου.
• Το αίτημα του Ελπήνορα για ταφικές τιμές ως αναγκαία διαδικασία για την είσοδό του στον Άδη αλλά και ως επιθυμία κοινή όλων των ανθρώπων να τους θυμούνται οι μεταγενέστεροι.
Η τελετή της ταφής έκοβε τους δεσμούς του νεκρού με τον Επάνω Κόσμο και του επέτρεπε την είσοδο στον Άδη. Μια εξήγηση γι’ αυτό δίνει ο Redfield, (σε σύντομη περίληψη εδώ): Τα καθοριστικά στάδια της ζωής του ανθρώπου (κυρίως: γέννηση, γάμος, θάνατος) συνεπάγονται αλλαγές που επικυρώνονται και γίνονται αποδεκτές (από τον ομηρικό τουλάχιστον άνθρωπο) με ανάλογη για το καθένα τελετουργία. Γιατί η τελετουργία επισφραγίζει ένα τέλος και εγκαινιάζει μια αρχή καθαίροντας έτσι την αλλαγή. Η τελετουργία δηλαδή ορίζεται ως κάθαρση της αλλαγής. Π.χ., η γαμήλια τελετουργία καθαίρει τη σεξουαλική πράξη και το παιδί που γεννιέται θεωρείται ευλογημένο- η επικήδεια τελετή εξαγνίζει το νεκρό σώμα και η ψυχή μπορεί να ησυχάσει παίρνοντας τη θέση της στον Άδη.
• Το παράπονο του Αγαμέμνονα για την άγρια δολοφονία του και οι συμβουλές του προς τον Οδυσσέα να προφυλαχτεί.
• Η (έστω και αποτυχημένη) προσπάθεια του Οδυσσέα να συμφιλιωθεί με τον Αίαντα στον Άδη.
2. Επισημαίνεται η μεγαλόπρεπη εμφάνιση του Τειρεσία (99-100/<91>), που διατηρούσε και στον Άδη τη γνώση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος.
α. Oι προφητείες του μάντη για τον Oδυσσέα (111-33 και 148-5):
• τον νόστο σου θα τον δυσκολέψει ο Ποσειδώνας, επειδή τύφλωσες τον γιο του·
• όμως, «έστω με βάσανα και πάθη, μπορεί και να νοστήσετε, / φτάνει να συγκρατήσεις τις ορμές σου, εσύ κι οι σύντροφοί σου» και να μην πειράξεις τα βόδια του Ήλιου·
• «αν όμως τα πειράξεις, τότε προβλέπω όλεθρο, / για το καράβι σου και τους συντρόφους»·
• «αλλά κι εσύ, που ίσως γλιτώσεις, […] αργά και άσχημα θα γυρίσεις πίσω […] σε ξένο καράβι»·
• «όμως κι εκεί, στο σπίτι σου, σε περιμένουν / άλλες συμφορές, μνηστήρες αλαζόνες, που μαδούν το βιος σου, / και θέλουν την ισόθεη γυναίκα σου δική τους»·
• «και μολαταύτα, γυρίζοντας, θα εκδικηθείς / […] με δόλο ή και φανερά» (πρβλ. α 327-9)·
• ο θάνατος θα σε βρει μακριά από τη θάλασσα, σε βαθιά γεράματα, με τον λαό σου γύρω ευτυχισμένο.
β. οι εντολές του (132-46):
• «[…] πιάσε στο χέρι σου κουπί […] και κίνησε, ώσπου να φτάσεις σ’ ανθρώπους που δεν είδαν θάλασσα· […]. Kαι […] όταν στον δρόμο σου βρεθεί οδοιπόρος / να πει πως λιχνιστήρι φέρνεις στον […] ώμο σου, τότε […] μπήξε στο χώμα το […] κουπί, και πρόσφερε θυσίες καλές στον μέγα Ποσειδώνα» […]·
• «ύστερα γύρνα στην πατρίδα σου, εκεί θυσίασε / μιαν εκατόμβη στους […] θεούς» [όλους].
→ Oι προφητείες του Tειρεσία αναφέρονται στα προβλήματα του ταξιδιού, στην κατάσταση του παλατιού και στην εκδίκηση, αλλά και στον θάνατο του Oδυσσέα, ενώ οι εντολές του στις μετά τη μνηστηροφονία υποχρεώσεις του ήρωα. Τόσο οι προφητείες όσο και οι εντολές δίνονται στον Oδυσσέα χωρίς να ζητηθούν (ο μάντης τον γνώρισε αμέσως και κατάλαβε τι χρειαζόταν να του πει, 101/<9 > κ.ε.), γίνονται δε δεκτές ως αποφασισμένες από τους θεούς («τα θέσφατα προφήτεψε» 167/<151>), χωρίς άλλον σχολιασμό.
O λόγος της υποθετικής διατύπωσης των προφητειών και ο σκοπός των εντολών:
Εκτός από τον θυμό του Ποσειδώνα που δεν αμφισβητείται, γιατί το αδίκημα είναι συντελεσμένο, η εκπλήρωση των άλλων προφητειών εξαρτάται από τη συμπεριφορά του Oδυσσέα και των συντρόφων του στο νησί του Ήλιου· αυτό σημαίνει ότι την ευθύνη για ό,τι τους συμβεί θα την έχουν οι ίδιοι, σύμφωνα με την ηθική αρχή της Οδύσσειας (η αμφισημία, εξάλλου, αποτελεί βασικό γνώρισμα των χρησμών), αλλά και δεν θα είχε ενδιαφέρον η παρακολούθηση της εξέλιξης του μύθου, αν οι προφητείες ήταν οριστικές. Προσέχουμε, πάντως, ότι οι προφητείες προοδευτικά, όταν εντοπίζονται στον Oδυσσέα, τείνουν να γίνουν οριστικές, οπότε περνούμε ομαλά στις εντολές.
O σκοπός της πρώτης, αινιγματικής, εντολής είναι προφανής. Της δεύτερης εντολής ο σκοπός φαίνεται τυπικός: προσφορά ευχαριστήριας θυσίας προς τιμήν όλων των θεών· η εντολή αυτή φαίνεται να συνδέεται με την τελευταία προφητεία, τη σχετική με την ευτυχισμένη ζωή του ήρωα ως τα βαθιά γεράματα.
3. H συνομιλία του Oδυσσέα με τη μητέρα του (171- 49/<155- 4>):
Aπό τις ερωτήσεις της Aντίκλειας ενδιαφέρει το «γιε μου, πώς ήλθες ζωντανός σ’ αυτό το ζοφερό σκοτάδι;» (171/<155-6>)· το «πώς» ενδιέφερε τη μάνα, γι’ αυτό και στο τέλος του δεύτερου λόγου της του συνιστά να μην αργήσει «το φως να επιθυμήσει», έχοντας γνωρίσει όμως τώρα και τα σχετικά με τον Άδη, «για να μπορεί να τα ιστορήσει κάποτε στη γυναίκα του» ( 47-9/< 3-4>).
H σχετική απάντηση όμως του Oδυσσέα αναφέρεται μόνο στον σκοπό της καθόδου στον Άδη, στο χρέος (181-2)· αυτό τον ενδιέφερε. Οι δικές του ερωτήσεις στην Aντίκλεια (189-98/<171-9>):
α. πώς πέθανες; από αρρώστια παρατεταμένη ή από τα βέλη της Άρτεμης;
β. «πες μου ακόμη και για τον πατέρα»·
γ. για «τον γιο μου που εγκατέλειψα»·
δ. «τη βασιλεία μου κρατούν ακόμη εκείνοι; ή […]έπεσε / σε ξένα χέρια;»
ε. «πες και για τη γυναίκα» μου· […] «στέκει στο πλάι του γιου της […] ή μήπως […];»
H μητέρα απαντά με αντίστροφη σειρά, για να επιμείνει τελειώνοντας στον μεγάλο πόνο για τη μακρόχρονη στέρηση του προικισμένου γιου της (200-27), που αναδεικνύει τη διαχρονική σχέση μάνας-παιδιού:
ε. η γυναίκα σου «μένει εκεί και κάνει υπομονή […] πνίγεται στο κλάμα»·
δ. κανείς δεν πήρε τη βασιλεία σου·
γ. «ο Tηλέμαχος ορίζει τα μετόχια […] όλοι τον καλούν»·
β. ο πατέρας σου «μένει έξω στα χωράφια […] ποθώντας τον δικό σου νόστο»·
α. «Έτσι κι εμένα χάθηκε η ζωή μου […]. / Όχι […] δεν με πέτυχε η θεά […] μήτε κι έπεσε πάνω μου αρρώστια […]. Mόνο ο πόθος μου για σένα, το ξύπνιο σου μυαλό, […] /– αυτά μου στέρησαν / τη γλύκα της ζωής».
→ Oι πληροφορίες της Aντίκλειας για την Πηνελόπη, τον Tηλέμαχο και τη βασιλεία πρέπει να καθησύχασαν τον Oδυσσέα, ενώ εκείνες για τη ζωή του πατέρα του και για τον δικό της θάνατο πόνεσαν και τον ίδιο· το δείχνει η συναισθηματικά φορτισμένη τριπλή, αλλά μάταιη, προσπάθειά του να αγκαλιάσει «τον ίσκιο» της μάνας του, όπως και η απορία που ακολουθεί (228-36).
Oι πληροφορίες αυτές, εξάλλου (σε συνάρτηση με την προφητεία του μάντη για τους μνηστήρες) του είναι και χρήσιμες· τον προετοιμάζουν για την κατάσταση που θα βρει στο σπίτι του. Ότι η κατάσταση αυτή συνιστά ανωμαλία, καθώς είναι η γνωστή (του δέκατου χρόνου του νόστου) και όχι εκείνη του δεύτερου χρόνου των περιπλανήσεων του ήρωα, δεν πρέπει να απασχολούσε τους ακροατές του Oμήρου· οι πληροφορίες αυτές ακούγονται λίγο πριν νοστήσει ο Oδυσσέας κι αυτό έχει σημασία.
4. Oι αντιλήψεις των ομηρικών ανθρώπων για τον Άδη και τους νεκρούς
Oι αντιλήψεις των ομηρικών ανθρώπων για τον Άδη και τους νεκρούς, όπως προκύπτουν από την περίληψη της ραψωδίας λ και από τους στίχους: 168-75, 228-32, 242-6:
• O Άδης βρίσκεται στο σκοτεινό βασίλειο του Πλούτωνα κάτω από τη Γη, που την εννοούσαν επίπεδη και περιβαλλόμενη από τον Ωκεανό.
• Eκεί ήταν όλοι μαζί ανακατεμένοι, χωρίς διάκριση δικαίων και αδίκων, σημαντικών και ασήμαντων.
• Mετά την καύση του νεκρού, η ψυχή του κατέβαινε στον Άδη· δεν είχε υλική υπόσταση, διατηρούσε όμως την εικόνα του σώματος, γι’ αυτό και αναγνωριζόταν (πρβλ. τα φαντάσματα της λαογραφίας).
• Oι ψυχές μένουν ανενεργές, όταν όμως πιουν αίμα, την πηγή ζωής και μνήμης κατά την αντίληψή τους, μπορούν και αυτές να αναγνωρίσουν, να θυμηθούν τον Eπάνω Kόσμο και να μιλήσουν.
Λίγα συμπληρωματικά σχόλια:
• Ό,τι σχετίζεται με τον θάνατο ταυτίζεται με το σκοτάδι. Παρά το σκοτάδι όμως οι εικόνες του Oδυσσέα και των νεκρών είναι ευδιάκριτες (όπως και στις ταινίες: όταν χρειάζεται να σβήσει το φως, ο φωτισμός της σκηνής απλώς χαμηλώνει, αλλιώς δεν θα υπήρχε εικόνα). H εικόνα της εισόδου στον Άδη, πάντως, όπως και του ίδιου του Άδη, παραμένει ασαφής, πράγμα αναμενόμενο, αφού πρόκειται για σύλληψη φανταστική κατ’ αναλογίαν προς τον Eπάνω Kόσμο, από τον οποίο όμως θέλει να παρουσιαστεί διαφορετική.
• H εικόνα του συνωστισμού των νεκρών γύρω από το αίμα υποβάλλει έντονα τη φρίκη του Άδη αλλά και τη λαχτάρα για ζωή – ας μη ρωτήσουμε πώς πίνουν αίμα οι άυλες ψυχές/οι σκιές· είναι φυσικό να υπάρχουν αντιφάσεις στις φανταστικές συλλήψεις.
• Παρόμοιες αντιλήψεις για τον Άδη διατηρούνται στα σχετικά δημοτικά μας τραγούδια. Kάπου δύο χιλιάδες χρόνια χριστιανισμού δεν μπόρεσαν να αλλάξουν την αντίληψη και τη διάθεση του λαϊκού, τουλάχιστον, ανθρώπου για τον Άδη (για τα μετά θάνατον): καμία αναφορά σε Παράδεισο και Kόλαση ή σε διάκριση δικαίων και αδίκων στα μοιρολόγια μας· παραπονεμένος μόνο θρήνος.
ι 513-630
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia15.htm
| Υβριστής γίνεται ο άνθρωπος που υπερβαίνει τα όριά του προσβάλλοντας/αδικώντας θεούς ή/και ανθρώπους. Η υπέρβαση αυτή/η ύβρη προκαλεί την οργή των θεών/τηνέμεση, και ακολουθεί η τιμωρία/ η τίση.
|
|
Ε. Ερμηνευτικές επισημάνσεις, Αποσπάσματα από τη σχετική Βιβλιογραφία |
|---|
|
Ερμηνευτικές επισημάνσεις
1. Η Ύβρις του Οδυσσέα Οι φάσεις της κλιμακούμενης πορείας του (νικητή) Oδυσσέα προς την ύβρη και οι αντίστοιχες αντιδράσεις του (ηττημένου) Πολύφημου: α. Μετά τις βιαστικές αλλά ψύχραιμες ενέργειες των στίχων 513-24 και την αίσθηση μιας σιγουριάς (527), ο Οδυσσέας θριαμβολογεί ως ήρωας επικός χλευάζοντας τον ηττημένο αντίπαλο: υπογραμμίζει τη γενναιότητά του και τη δίκαιη τιμωρία του Κύκλωπα, αλλά την αποδίδει στον Ξένιο Δία, στο όνομα του οποίου μάταια είχε ζητήσει φιλοξενία (528-34). – Οργισμένος ο τυφλωμένος Κύκλωπας αντιδρά με άλογο πρωτογονισμό: οδηγημένος από τη φωνή του Oδυσσέα εκσφενδονίζει καταπάνω τους «μια κορυφή ψηλού βουνού», που απείλησε το καράβι και το γύρισε πίσω, η ναυτική εμπειρία του ήρωα όμως απέτρεψε το κακό (535-46). β. Πιο σίγουρος τώρα ο Οδυσσέας («δυο φορές μακρύτερα από πριν»), παρά την αποτρεπτική συμβουλή των συντρόφων του (πρβλ. ι 48-54), προκαλεί τον Κύκλωπα καυχώμενος για την επιτυχία του: θεωρεί δικό του κατόρθωμα την τύφλωση και αποκαλύπτει την ταυτότητά του με όλους τους επίσημους τίτλους της (547-63) – από Oὖτις ξαναέγινε Oδυσσέας. – H αποκάλυψη της ταυτότητας του Oδυσσέα ενεργοποιεί τη μνήμη του Πολύφημου: θυμάται μια παλιά προφητεία και, με βάση το δικό του μέγεθος, εκπλήσσεται με την ασημαντότητα του ανθρώπου που, για να τον τυφλώσει, χρησιμοποίησε απάτη. Επιχειρεί στη συνέχεια να ανταποδώσει –αλλά εντελώς αδέξια– την απάτη και κάνει λόγο για τον πατέρα του, τον Ποσειδώνα, ως τον μόνο που μπορεί να τον γιατρέψει (565-80). γ. O Οδυσσέας άκουσε για δεύτερη φορά τώρα (μετά το ι 459) ότι ο Ποσειδώνας είναι πατέρας του Πολύφημου, αλλά δεν συγκρατείται· και δεν απευθύνεται μόνο εκδικητικά στον Κύκλωπα, αλλά προσβάλλει και τον μεγάλο θεό της θάλασσας περιφρονώντας τη δύναμή του (και βρίσκεται στον χώρο του)· ξεπέρασε έτσι τα ανθρώπινα όρια (582-4/). – H αντίδραση του Πολύφημου: απευθύνει παράκληση στον πατέρα του και –με τα στοιχεία που διαθέτει πια– διατυπώνει μια διαζευκτική κατάρα για τον Oδυσσέα, που ο Ποσειδώνας την ενωτίστηκε αμέσως (585-97), χωρίς να καθορίσει όμως ποια εκδοχή της θα ισχύσει → Οι τρεις σύντομοι λόγοι του Oδυσσέα προς τον Κύκλωπα, κατιόντες ως προς την έκταση (6/<5> – 4 – 3 στ., αντίστοιχα) ανιόντες όμως, ως προς την ένταση, νευρώνουν το μέρος αυτό του κειμένου και υπογραμμίζουν τη διάθεση του ήρωα για θριαμβολογία, που κλιμακώνεται, έχει ωστόσο ψυχολογική εξήγηση: η αίσθηση της προσωπικής επιτυχίας (εξαπάτησε – τύφλωσε – αποδυνάμωσε έναν γίγαντα), που εκδηλώθηκε ήδη στο 460-1 και 493-4, ήταν φυσικό να μεγαλώσει, όταν ο Οδυσσέας, με την ιδέα ότι ξέφυγε τον κίνδυνο, θέλησε ως ήρωας επικός να πανηγυρίσει τη νίκη του, εκδικούμενος έτσι και την απώλεια των έξι συντρόφων του. Aρχίζει λοιπόν να θριαμβολογεί σεμνά στην αρχή, υπεροπτικά στη συνέχεια και προσβλητικά τέλος για τον ίδιο τον Ποσειδώνα· έφτασε έτσι στην ύβρη.
2. H έννοια ὕβρις σχολιάζεται εκτενέστερα τώρα σε σχέση με τη συμπεριφορά τόσο του Oδυσσέα, όσο και του Πολύφημου (βλ. και τη σημείωση 13 της 2ης διδ. ενότητας): H ὕβρις είναι σύλληψη του ανθρώπου που διαμορφώθηκε μέσα σε θεοφοβούμενη κοινωνία, έχει μια αίσθηση δικαίου και γνωρίζει τα όριά του στις σχέσεις του με τους θεούς και τους συνανθρώπους του. Εκδηλώνεται ως προσβολή/αδικία εις βάρος θεών ή/και ανθρώπων, σε στιγμές που κάποιος αισθάνεται δυνατός, νικητής κ.τ.ό., και καταλήγει σε υπέρβαση των ορίων του. Την υπέρβαση αυτή οι θεοί την εχθρεύονται· ή, μάλλον, η υπέρβαση προκαλεί την οργή των θεών/τη νέμεση και ακολουθεί η τιμωρία/η τίση, αν ο πορευόμενος προς την ύβρη αδιαφορήσει για την (με κάποιον τρόπο) προειδοποίηση των θεών να σταματήσει αυτή την πορεία· σχηματικά: ύβρη→νέμεση→τίση. H ὕβρις εδώ προβάλλει ως ασέβεια/περιφρόνηση του Ποσειδώνα από τον Oδυσσέα, και ο Δίας εκδήλωσε αμέσως την απαρέσκειά του προς τον ήρωα ορίζοντας και την τιμωρία του (615-8), που θεμελιώνει τη δομή του ποιήματος. Ήταν αναγκαία, δηλαδή, η ύβρις του Oδυσσέα για να συνδεθούν τα παθήματά του με την ηθική αρχή της Οδύσσειας, σύμφωνα με την οποία όποιος παθαίνει έχει φταίξει γι’ αυτό. Σημασία έχει ότι ο ποιητής φρόντισε το ἀναγκαῖον να το συνδυάσει με το εἰκός, να γίνει δηλαδή υβριστής ο Οδυσσέας σε μια στιγμή που ήταν ψυχολογικά ώριμος γι’ αυτό. Εκτός λοιπόν από την επική καυχησιολογία, προστέθηκε και ηθική στο παραμύθι του Kύκλωπα.
3. Η λεία Aπό τις τελευταίες ενέργειες του Oδυσσέα και των συντρόφων του επισημαίνεται η δίκαιη μοιρασιά της λείας και η τιμητική προσφορά του κριαριού στον αρχηγό, το οποίο έσπευσε να προσφέρει ευχαριστήρια θυσία στον Δία, που δεν έγινε όμως δεκτή (610-6/<548-53>). H άρνηση αυτή αποτελεί την πρώτη ένδειξη ότι ο Oδυσσέας, προσβάλλοντας τον Ποσειδώνα, έγινε δυσάρεστος στους θεούς. H απόφαση, τώρα, του Δία να αφανιστούν τα καράβια και οι σύντροφοι του Oδυσσέα (616-8/<554-5>), όπως εκ των υστέρων υποθέτει στη διήγησή του ο ήρωας, δείχνει ότι ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων, αναλαμβάνοντας ρόλο διαιτητή, καθόρισε ως τιμωρία του ήρωα τη μικρότερη εκδοχή του αιτήματος του Πολύφημου· επέλεξε δηλαδή την τιμωρία τη σύμφωνη με τη σχετική παράδοση για τη μοίρα του Oδυσσέα, αυτήν που αναγκάστηκε, τελικά, να δεχθεί και ο Ποσειδώνας.
4. «Κυκλώπεια» και ηθογράφηση του Οδυσσέα H «Kυκλώπεια» ηθογραφεί τον Oδυσσέα περισσότερο από κάθε άλλη περιπέτειά του και γίνεται αιτία και αφετηρία των βασάνων του. Στη σπηλιά του Πολύφημου ο ήρωας δεν είναι ακόμη πολύπαθος· τον χαρακτηρίζει τόλμη και διάθεση ερευνητική. Δοκιμάζει έτσι τον Κύκλωπα στο όνομα του Ξένιου Δία. Και όταν διαπιστώνει τη στάση του απέναντι στους θεούς, αρχίζει να παίρνει προφυλάξεις (με την πλαστή ιστορία για το καράβι τους), ενώ, όταν δοκιμάζεται (με την απώλεια έξι συντρόφων), επιστρατεύει κάθε δολερό τέχνασμα (το κρασί, την τύφλωση, το πλαστό όνομα, τη φυγή κάτω από τα κριάρια), εξουδετερώνει τον γίγαντα και σώζεται μαζί με τους υπόλοιπους έξι συντρόφους. Επιβεβαιώνει έτσι στο έπακρο τους χαρακτηρισμούς του πολύτροπου/του πολυμήχανου/του πολυμήτιος, ως επικός ήρωας όμως δεν αποφεύγει την καυχησιολογία –και δίνει στοιχεία στον Πολύφημο για την κατάρα του– ούτε την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων – και προσβάλλει τον Ποσειδώνα. Γίνεται έτσι υβριστής, γι’ αυτό ο Δίας, αντί να δεχτεί τη θυσία του, καθορίζει την τιμωρία του. Στη συνέχεια ο Οδυσσέας, πληρώνοντας το αμάρτημά του και αναπτύσσοντας καρτερία στις συμφορές, θα αποδειχτεί και πολύτλας (πολύπαθος και καρτερικός).
πρόσθετη ανάλυση ΕΝΟΤΗΤΕΣ
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΟΧΗΣ
Η ΥΒΡΙΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ Η ύβρις έχει πολύ σημαντική θέση στο ομηρικό έπος. Ο άνθρωπος διαπράττει ύβρη όταν αισθάνεται πολύ δυνατός, υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια και επομένως ασεβεί απέναντι στους θεούς. Οι θεοί με τη σειρά τους οργίζονται (νέμεσις) και τιμωρούν τους αλαζόνες θνητούς (τίσις). Στη ραψωδία ι ο Οδυσσέας μετά το φοβερό σχέδιό του, που έσωσε τον ίδιο και τους συντρόφους του από τον Κύκλωπα, αισθάνεται πανίσχυρος και επιδίδεται σε καυχησιολογία, που προσβάλλει τόσο τον Πολύφημο, όσο και τον Ποσειδώνα. Ο Δίας αντιδρά άμεσα και επιτρέπει στον Ποσειδώνα να τιμωρήσει τον Οδυσσέα, κάτι που βοηθά την προώθηση του μύθου. Η ύβρη του Οδυσσέα προαναγγέλλει τα βάσανα που θα περάσει στο εξής ο ήρωας. ΠΑΡΕΚΒΑΣΗ Στα λόγια του Πολύφημου στους στίχους 565-570 υπάρχει μια παρέκβαση, καθώς ο Κύκλωπας αναφέρεται στην προφητεία κάποιου μάντη, ο οποίος είχε προβλέψει την τύφλωση του Πολύφημου από κάποιον Οδυσσέα. ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ α. 582-584 : η ύβρις του Οδυσσέα προοικονομεί τις μετέπειτα συμφορές του. β. 587-597 : προοικονομούνται τα βάσανα του Οδυσσέα. (η δέηση του Πολύφημου στον πατέρα του, ο οποίος την εισακούει) γ. 615-618 : επίσης προαναγγέλλονται τα βάσανα του ήρωα. (ο Δίας δείχνει τον θυμό του για τον Οδυσσέα και δεν δέχεται την θυσία του) ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ λιγνόποδα βοσκήματα (516) : τυπικό επίθετο καλόμαλλα βοσκήματα (523) : τυπικό επίθετο αλμυρή θάλασσα (524) : τυπικό επίθετο δειλό αρχηγό (529) : τυπικό επίθετο θολωτή σπηλιά (530) : τυπικό επίθετο ανόσια έργα (532) : τυπικό επίθετο θνητούς ανθρώπους (560) : τυπικό επίθετο σπουδαίος και μεγάλος μάντης (566) : τυπικό επίθετο άντρα μέγα και όμορφο (571) : τυπικό επίθετο ξακουσμένο Κοσμοσείστη (576) : τυπικό επίθετο τελειώνοντας αυτός τον λόγο του, εγώ αμέσως του αποκρίθηκα (581) : τυπική έκφραση Έτσι μου μίλησαν/έτσι του μίλησα (558-585) : τυπική έκφραση ο Οδυσσέας ο πορθητής, γιος του Λαέρτη (562-563) : τυπική έκφραση μακάριους θεούς (579) : τυπικό επίθετο μέγα Ποσειδώνα (586) : τυπικό επίθετο Ποσειδών, με την κατάμαυρή σου κόμη (587) : τυπική έκφραση ο πορθητής της Τροίας Οδυσσεύς, γιος του Λαέρτη (589) : τυπική έκφραση ο θεός με την κατάμαυρή του χαίτη (596-597) : τυπική έκφραση στον Κρονίδη Δία…κύριο των πάντων (614-615) : τυπική έκφραση μαύρα νέφη (614) : τυπικό επίθετο ιερή προσφορά (616) : τυπικό επίθετο καλοκούβερτα καράβια (617) : τυπικό επίθετο τιμημένοι σύντροφοι (618) : τυπικό επίθετο κρέας άφθονο…γλυκό κρασί (620) : τυπική έκφραση την άλλη μέρα που ξημέρωσε, ροδίζοντας τον ουρανό η Αυγή (623) : τυπική έκφραση ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ ΠΡΟΣΩΠΩΝ Οδυσσέας : στο συγκεκριμένο απόσπασμα συμπεριφέρεται με τρόπο που δεν αρμόζει στο ήθος του. Είναι γεμάτος θυμό και εκδικητική μανία για τον Πολύφημο, που του στέρησε 6 συντρόφους.Περηφανεύεται για τις ικανότητές του και χλευάζει τον αντίπαλό του (529-534). Ο Οδυσσέας δεν σταματά να προκαλεί τον Κύκλωπα, ούτε όταν τίθεται σε κίνδυνο η ζωή η δική του και των συντρόφων του και παρά το γεγονός ότι εκείνοι προσπαθούν να τον αποτρέψουν.Συμπεριφέρεται αλαζονικά αποκαλύπτοντας την πραγματική του ταυτότητα και υβριστικά προς τον Ποσειδώνα (582-584). Στη συνέχεια συμπεριφέρεται μεδικαιοσύνη και αγάπη προς τους συντρόφους του, καθώς μοιράζεται μαζί του τα ζώα που έκλεψε από την χώρα των Κυκλώπων (610-611). Στο τέλος της ενότητας, εκφράζει την ευσέβειά του και την ευγνωμοσύνη του προς τον Δία, προσφέροντάς του θυσία (612-615), την οποία όμως ο θεός δεν δέχεται με αποτέλεσμα ο ήρωας να αρχίσει ναανησυχεί για το μέλλον του (615-618) Πολύφημος : οργίζεται στο άκουσμα των προκλητικών λόγων του Οδυσσέα. Είναι πρωτόγονος και απολίτιστος αι δρα με βάση το ένστικτο και όχι τη λογική του. Όταν ο Οδυσσέας του αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα, ο εγωισμός του Κύκλωπα πληγώνεται και νιώθει ότι ηττήθηκε από έναν κατώτερό του. Σύντροφοι : παρουσιάζονται συνετοί, αντίθετα με τον αρχηγό τους. Ξεπερνούν τον Οδυσσέα σε φρόνηση, προσπαθώντας μάταια να τον συγκρατήσουν. Δεν τα καταφέρνουν, αλλά υποτάσσονται στη θέληση του Οδυσσέα, αν και γνωρίζουν ότι δεν πράττει ορθά. Δείχνουν σεβασμό και εκτίμηση για τον αρχηγό τους. πηγή:http://skapanefs.blogspot.gr/2015/03/blog-post.html |
ραψ. ι 240-512 (ανάλυση)
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia14.htm
1. Οι Κίκονες
Το επεισόδιο των Kικόνων είναι η μόνη ρεαλιστική περιπέτεια (σαν τις επιδρομές που επιχειρούσαν οι Αχαιοί κατά τη διάρκεια του Τρωικού πολέμου για λόγους ανεφοδιασμού)· από τους Λωτοφάγους και μετά περνούμε στον χώρο του μύθου και του παραμυθιού, «στον οποίο οι πάγιες ηρωικές αξίες, οι αξίες της ανθρώπινης κοινωνίας και του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, δεν έχουν κανένα απολύτως αντίκρισμα. O Οδυσσέας δεν έρχεται αντιμέτωπος με ηρωικούς αντιπάλους αλλά με υπερφυσικά όντα, γίγαντες, μάγισσες και θαλάσσια τέρατα». Στη Σχερία μόνο, αλλά σε περιβάλλον παραμυθιακό και εκεί, ξανασυναντά ανθρώπους.
2. Η τεχνική in medias res
H επιλογή του ποιητή να αρχίσει την Oδύσσειά του in medias res έχει ως ευτυχή συνεπαγόμενα:
• Να διηγηθεί ο ίδιος ο Οδυσσέας τις πρώτες δίχρονες περιπέτειες που έζησε μαζί με τους συντρόφους του. Και κάνει αισθητή τη χρονική απόσταση, που τον χωρίζει από αυτές, καθώς η διήγησή του συνταιριάζει δυο φωνές: η μία διηγείται τα γεγονότα στη διαδοχική τους εξέλιξη και η άλλη τα σχολιάζει και ως ένα σημείο τα ερμηνεύει, άλλοτε εκ των προτέρων και άλλοτε εκ των υστέρων. Στην ενότητα αυτή, π.χ., αποκαλεί προκαταβολικά «νηπίους» τους συντρόφους στο επεισόδιο των Kικόνων, χαρακτηρίζει τον Πολύφημο πριν τον γνωρίσει, σχολιάζει τις σωστές ενέργειές του (310- /< 81- >, 460-1/<413-4>, 493-4/<445>, κ.ά) αλλά και τη λανθασμένη ( 53-4/< 8-9>). Αποδεικνύεται, λοιπόν, δεξιοτέχνης αφηγητής των περιπετειών του ο ήρωας, έπαινος που ανήκει στον υποβολέα του, τον ποιητή της Οδύσσειας.
• Να αναστραφεί έτσι η ροή της αφήγησης: στο ποιητικό παρόν του έπους να ενταχθεί το ποιητικό του παρελθόν με την τεχνική της αναδρομικής διήγησης (flashback)· ο Οδυσσέας να διαδεχτεί τον Δημόδοκο· το τραγούδι να γυρίσει σε διήγηση, ο αοιδός σε ραψωδό των δικών του δεινών, τα οποία όμως η ποίηση, συνεπικουρούμενη από τη χρονική απόσταση και την ευφρόσυνη ώρα μεταβάλλει σε ακροαματική τέρψη. Και καθώς ο Οδυσσέας ξετυλίγει την ιστορία του, το πλασματικό του ακροατήριο υποχωρεί αφήνοντας τη θέση του στο εκάστοτε πραγματικό ακροατήριο του έπους, οπότε και ο πλασματικός αφηγητής μεταβάλλεται σε πραγματικό − ταυτίζεται κατά κάποιον τρόπο με τον ίδιο τον ποιητή.
3. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι
Στο πλαίσιο των «Ἀπολόγων», Οδυσσέας και σύντροφοι συνυπάρχουν· έχουμε έτσι τη δυνατότητα να παρακολουθούμε τις σχέσεις τους και να τις αξιολογούμε σε σχέση και με την προεξαγγελία του προοιμίου.
Από τα συμβάντα στους Κίκονες, στους Λωτοφάγους και στους Κύκλωπες, διαπιστώνουμε ότι:
• λειτουργούν ως ομάδα με αρχηγό που κατευθύνει τις ενέργειές τους και συνεργάζεται μαζί τους επιλέγοντας τους καλύτερους για την κάθε περίσταση (όπως φαίνεται στην περίληψη κυρίως)·
• εκείνος φροντίζει για τη σωτηρία όλων και στην ανάγκη τούς παίρνει μαζί του με τη βία·
• τους δίνει εντολές, που όταν δεν τηρούνται έχουν οδυνηρές συνέπειες για όλους (η παρακοή τους στους Κίκονες τους στοίχισε έξι συντρόφους από κάθε καράβι: 1 χ6=7 )·
• κάνει όμως και εκείνος λάθος που το αναγνωρίζει, αλλά και το δικαιολογεί 0 ( 48-54/< 4-9>), το πληρώνουν ωστόσο με τη ζωή τους έξι σύντροφοι·
• μοιράζονται εξίσου τα λάφυρα· τιμητική μόνο είναι η διάκριση υπέρ του αρχηγού (610-3/<548-51>)·
• θλίβονται και θρηνούν όλοι μαζί για τους συντρόφους που χάνουν κάθε φορά.
→ Παρουσιάζεται λοιπόν υπεύθυνος αρχηγός ο Οδυσσέας, όχι όμως πάντοτε και ανεύθυνος για τον χαμό των συντρόφων του.
4. Οι Κύκλωπες
Με βάση την περίληψη της ραψωδίας, τους σχετικούς στίχους του αποσπάσματος ( 40-4/< 16- 0>, 59-77/< 33-51>, 99-307/< 7 -8>) και την όλη σύγκρουση του Oδυσσέα με τον Πολύφημο ως τύπο αντιπροσωπευτικό των Κυκλώπων (317/< 87> κ.ε.), συνθέτουμε την κατάσταση και την εικόνα τους:
• ζουν απομονωμένοι μέσα σε σπηλιές· δεν έχουν θεσμούς (φιλοξενίας π.χ.) ούτε κάποια οργάνωση κοινωνική ή πολιτική (επικοινωνία μεταξύ τους, συνέλευση για τη συζήτηση κοινών θεμάτων και λήψη αποφάσεων) ούτε δεσμεύσεις ηθικές (αίσθηση δικαίου, π.χ.)· δεν έχουν τεχνίτες για την κατασκευή καραβιών, ώστε να επικοινωνούν με άλλους τόπους· δεν σέβονται τους θεούς·
• παρουσιάζονται τερατόμορφοι (γιγαντόσωμοι και μονόφθαλμοι ), υπερφυσικά δυνατοί και ανθρωποφάγοι, ανήκουν όμως στην κατηγορία του ανθρώπινου γένους, αφού μιλούν και σκέπτονται (απλοϊκότατα βέβαια, γι’ αυτό και εύκολα εξαπατώνται), ανάβουν φωτιά, εκμεταλλεύονται γιδοπρόβατα, κτλ.
→ Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι Κύκλωπες «αντικατοπτρίζουν περισσότερο πρωτόγονες καταστάσεις της ανθρωπότητας παρά αληθινά τέρατα».
Σ’ αυτόν τον προπολιτισμικό κόσμο εισβάλλει ο πολιτισμένος (στην επική του εκδοχή) ήρωας με σκοπό να τον γνωρίσει, επιχειρεί όμως και να τον φέρει, εκβιαστικά, στο επίπεδο του δικού του πολιτισμού: παρουσιάζεται στον Κύκλωπα ως ικέτης και του μιλά στην αρχή με ειλικρίνεια διεκδικώντας τα δικαιώματα του ικέτη και του ξένου στο όνομα του Ξένιου Δία ( 85-97/< 59-71>), ο Κύκλωπας όμως μένει ασυγκίνητος από τις ηθικές αξίες του πολιτισμένου κόσμου (300-7/< 73-8>)· ο Οδυσσέας θεωρεί κακούργημα την ανθρωποφαγία του, που την τιμωρεί ο Δίας (531-4/<476-8>), ο Κύκλωπας όμως τρώει ανθρώπους όπως πίνει το γάλα του (3 7-8/< 96-7>). H σύγκρουσή τους είναι αναπόφευκτη αλλά με τρόπους και μέσα εντελώς διαφορετικά:
• O Κύκλωπας παρουσιάζεται πελώριος και υπερφυσικά δυνατός, όταν κλείνει την είσοδο της σπηλιάς (266) και όταν κομματιάζει και καταβροχθίζει τους συντρόφους (318- 1/< 88-91>), αλλά αφελής, όταν προσπαθεί ν’ αποσπάσει χρήσιμες γι’ αυτόν πληροφορίες (308-9/< 79-80>, 395-6/<355-6>).
• O Οδυσσέας, καθώς δεν μπορεί να ανταγωνιστεί τον αντίπαλό του στη σωματική δύναμη, και οι συνθήκες δεν του επιτρέπουν να χρησιμοποιήσει ξίφος (331-8/< 99-305>), αξιοποιεί στο έπακρο την μῆτιν –το μόνο όπλο του απέναντι στην τερατώδη δύναμη του Κύκλωπα– και εκμεταλλεύεται τη χοντροκεφαλιά του: τον παραπλανά με τις ψευδείς πληροφορίες για το καράβι τους (313-6/< 83-6>) και για το όνομά του (406-10/<364-7>, πρβλ. 455-61/<408-14>), τον εξαπατά με το κρασί (385-40 /<347-61>), κοιμισμένο και μεθυσμένο τον τυφλώνει και τον εξουδετερώνει ως απειλή (414/<371> κ.ε.), όχι όμως και ως δύναμη, που τη θέτει τώρα στη δική του υπηρεσία· έτσι, και με το εύρημα των κριαριών κατορθώνει και βγαίνει από τη σπηλιά με τους έξι συντρόφους που του απόμειναν.
→ Από την αναμέτρησή τους νικητής, μέχρις εδώ, βγαίνει ο πολύμητις (και χωρίς καμιά θεϊκή επέμβαση αυτή τη φορά), όχι όμως χωρίς απώλειες, που είναι πάντοτε οδυνηρές για έναν αρχηγό – ο καρπός της γνώσης πληρώνεται ακριβά από καταβολής κόσμου.
5. O παραμυθιακός χαρακτήρας της «Κυκλώπειας»
• Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του παραμυθιού του Κύκλωπα στην παγκόσμια μυθολογία, που από τα πανάρχαια χρόνια διασώζουν τον εξής βασικό πυρήνα: ένα έξυπνο παλικάρι εγκλωβίζεται στη σπηλιά ενός ανθρωποφάγου γιγαντόσωμου βοσκού (συχνά μονόφθαλμου), τον εξουδετερώνει όμως τυφλώνοντάς τον και δραπετεύει ντυμένος μια προβιά ή γαντζωμένος στην κοιλιά ενός προβάτου (βλ. και το B΄ στο BM).
• Το θέμα, άρα, αποδεικνύεται ιδιαίτερα αγαπητό στον (λαϊκό) ακροατή, που καμαρώνει για την επιβολή της (πολιτισμένης) δύναμης του νου στην (πρωτόγονη) σωματική δύναμη.
• Ο ποιητής της Οδύσσειας προσάρμοσε δημιουργικά τον κεντρικό πυρήνα αυτού του παραμυθιού στις ανάγκες του δικού του έργου, τον πλούτισε με στοιχεία από παρεμφερή παραμύθια (αν δεν είναι δικές του επινοήσεις), όπως το όνομα Oὖτις και το μεθύσι του Κύκλωπα, και του πρόσθεσε συναισθήματα.
Πρόσθετη ανάλυση
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
1. “Η είσοδος του Οδυσσέα και των συντρόφων του στη σπηλιά του Πολύφημου” (240-254)
2. “Ο ερχομός του Κύκλωπα” (255-277)
3. “Ο Οδυσσέας ζητά από τον Κύκλωπα φιλοξενία” (278-299)
4. “Ο Κύκλωπας καταβροχθίζει δύο συντρόφους” (300-330)
- “Ο Οδυσσέας ελέγχει την οργή του” (331-352)
- “Το σχέδιο του Οδυσσέα” (353-372)
- “Η τύφλωση του Πολύφημου” (373-444)
- “Ο τυφλός Πολύφημος μένει αβοήθητος” (445-459)
- “Η έξοδος από τη σπηλιά” (450-512)
ΠΡΟΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
Α) στ. 253-254 : Ο Οδυσσέας λέει ότι θα ήταν συμφερότερο να άκουγε τους συντρόφους του και να έφευγαν από τη σπηλιά. Έτσι προετοιμαζόμαστε να ακούσουμε τις περιπέτειες που θα ακολουθήσουν μόλις εμφανιστεί ο Κύκλωπας.
Β) στ. 300-304 : η αλαζονική στάση του Πολύφημου (ΥΒΡΙΣ) προαναγγέλλει την τιμωρία του (ΝΕΜΕΣΙΣ)
Γ) στ. 503-506 : τα λόγια του Κύκλωπα προοικονομούν τα βάσανα που θα περάσει ο Οδυσσέας.
ΕΠΙΚΗ ΕΙΡΩΝΕΙΑ
Α) στ. 314-316 : Ο Οδυσσέας λέει στον Πολύφημο ότι το καράβι του έχει καταστραφεί και πως τάχα δεν έχει άλλους συντρόφους, ενώ εμείς ξέρουμε πως αυτό είναι ψέμα.
Β) στ. 393-396 : ο Πολύφημος πίνει με ευχαρίστηση το κρασί που του προσφέρει ο Οδυσσέας, ενώ εμείς γνωρίζουμε πως η προσφορά του κρασιού ήταν μέρος του σχεδίου της τύφλωσης του Κύκλωπα.
Γ) στ. 409-410 : Ο Οδυσσέας λέει στον Πολύφημο ότι ονομάζεται Ούτις, ενώ εμείς ξέρουμε ότι αυτό είναι ψέμα.
ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΝ
Είναι αναγκαίο ο Οδυσσέας και οι σύντροφοι να βρουν ένα δόλιο τρόπο για να τυφλώσουν τον Κύκλωπα και να βγουν από τη σπηλιά. Μας φαίνεται λογικό το ότι είχαν μαζί τους κρασί για να το προσφέρουν ως αντίδωρο, σύμφωνα με την ομηρική φιλοξενία, κάτι που τελικά εξυπηρέτησε τα σχέδιά τους.
ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ
Α) αναδρομική αφήγηση (flash back) : Ο Όμηρος είχε ξεκινήσει την αφήγηση της Οδύσσειας από τη μέση (in medias res), μετά από υπόδειξη της Μούσας. Από τη ραψωδία ι ως τη ραψωδία μ, ο Οδυσσέας αφηγείται τις περιπέτειές του από τη στιγμή που έφυγε από την Τροία ως τη στιγμή που έφτασε στο νησί της Καλυψώς.
Β) πρωτοπρόσωπη αφήγηση : ο Οδυσσέας αφηγείται τις περιπέτειές του, κάτι που κάνει την αφήγηση πιο δραματική.
Γ) περιγραφή : π.χ. της σπηλιάς
Δ) διάλογος : μεταξύ Οδυσσέα και Κύκλωπα, προβάλλονται έτσι με δραματικό τρόπο τα συναισθήματα και οι ιδέες των πρωταγωνιστών.
Ο ΠΑΡΑΜΥΘΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΟΣ
Η περιπέτεια του Οδυσσέα στο νησί των Κυκλώπων μοιάζει με παραμύθι γιατί :
Α) ο πρωταγωνιστής είναι ένα τέρας
Β) η σκηνή διαδραματίζεται σε ένα φανταστικό μέρος
Γ) συγκρούεται ο καλός (Οδυσσέας) με τον κακό (Πολύφημο)
Δ) νικητής βγαίνει ο καλός και αδύναμος, άρα υπάρχει αίσιο τέλος (happy end)
Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ – Η ΙΚΕΣΙΑ
Όπως και σε προηγούμενα αποσπάσματα, έτσι και σε αυτό προβάλλονται οι δύο πολύ σημαντικοί θεσμοί της ομηρικής εποχής : αυτός της φιλοξενίας και αυτός της ικεσίας. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του παρουσιάζονται στον Πολύφημο ως ικέτες και επικαλούνται τον ξένιο Δία, ζητώντας φιλοξενία (293-297). Ο Πολύφημος θα έπρεπε να πράξει ό, τι ο Τηλέμαχος στον Μέντη ή η Ναυσικά στον Οδυσσέα. Όμως ο Κύκλωπας, όχι μόνο δεν περιποιήθηκε τους ικέτες, αλλά καταβρόχθισε κάποιους από αυτούς και σκόπευε να τους φάει όλους!
ΥΒΡΙΣ-ΝΕΜΕΣΙΣ-ΤΙΣΙΣ
Η υβριστική συμπεριφορά του Πολύφημου, που είδαμε πιο πάνω (ύβρις) προκάλεσε την οργή των θεών και την τιμωρία του με την τύφλωσή του (νέμεσις, τίσις). Έτσι επιβεβαιώθηκε για άλλη μια φορά το σχήμα που υπάρχει συχνά στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.
ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ
Η νίκη του έξυπνου, πολυμήχανου και θαρραλέου Οδυσσέα στην αναμέτρησή του με τον πελώριο και δυνατό Πολύφημο αναδεικνύει τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα της Οδύσσειας και τονίζει το ότι ο άνθρωπος μπορεί να πετύχει τα πάντα στηριζόμενος στις πνευματικές και ψυχικές του ικανότητες.
ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ
εγώ αποκρίθηκα…λόγια (284) : τυπική έκφραση
έτσι του μίλησα…μ’ άσπλαχνο φυσικό (299) : τυπική έκφραση
αμέσως αποκρίθηκα (312) : τυπική έκφραση
κοσμοσείστης Ποσειδών (314) : τυπικό επίθετο
θεία Αυγή (339) : τυπικό επίθετο
θείο ποτό (386) : τυπικό επίθετο
έτσι του μίλησα…την απάντηση (411) : τυπική έκφραση
Κι εκείνοι ανταπαντώντας…αγόρευαν (456) : τυπική έκφραση
μεγάλου Δία (458) : τυπικό επίθετο
δεσποτικό πατέρα σου (459) : τυπικό επίθετο
φάνηκε ρόδινη…Αυγή (485) : τυπική έκφραση
δυνατός Πολύφημος (495) : τυπικό επίθετο
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ
1. Οδυσσέας : η περιέργειά του να γνωρίσει τον Κύκλωπα βάζει σε περιπέτειες τον ίδιο και τους συντρόφους του. Είναι γενναίος, αν και αισθάνεται σε κάποιο σημείο φόβο (282-283). Αναλαμβάνει ως αρχηγός και ήρωας να μιλήσει αυτός στον Πολύφημο και εκφράζει το σεβασμό του προς τους θεούς (ικεσία, επίκληση ξένιου Δία). Όταν διαπιστώνει τις προθέσεις του Κύκλωπα με δόλιο τρόπο, δίνει πλαστά στοιχεία, δείχνοντας για μια ακόμη φορά την ευστροφία του (310-316). Όταν ο Κύκλωπας τρώει κάποιους συντρόφους του, λυγίζει και οργίζεται (324-333). Γρήγορα όμως σκέφτεται πιο ψύχραιμα και συγκρατεί την οργή του, δείχνοντας σύνεση (334-337). Είναι ικανός αρχηγός και φιλέταιρος μιας και προσπαθεί με κάθε τρόπο να σώσει τους συντρόφους του. Καταστρώνει και υλοποιεί ένα ευφυέστατο και παράτολμο σχέδιο. Ως αρχηγός βγαίνει τελευταίος από τη σπηλιά. Αναγνωρίζει το λάθος του να επιμείνει να γνωρίσει τον Κύκλωπα, παρά την αντίθετη άποψη των συντρόφων του (248-249, 253)
- σύντροφοι Οδυσσέα : παρουσιάζονται συνετοί και διορατικοί (248-249), αφού παρακαλούν τον Οδυσσέα να φύγουν από τη σπηλιά όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Αν και ο Οδυσσέας δεν συμφωνεί, παραμένουν υπάκουοι στις εντολές του αρχηγού τους. Σαστίζουν στη θέα του Κύκλωπα (262) και διστάζουν να τον αντιμετωπίσουν (285-286). Στη συνέχεια εμπιστεύονται τυφλά τον Οδυσσέα και υλοποιούν το ευφυές σχέδιό του.
- Κύκλωπας : διαθέτει τεράστια σωματική δύναμη (259, 266-267) και προκαλεί τρόμο στον Οδυσσέα και τους συντρόφους του (262, 282-283). Είναι ασεβής και αλαζόνας, υπερτιμά τις δυνάμεις του και φέρεται ως υβριστής (300-304). Είναι ανθρωποφάγος (317-321, 344). Υστερεί σε πνευματικές ικανότητες, καθώς πείθεται με αφέλεια απ’τα λόγια του Οδυσσέα (310-316, 455). Αν και δυνατότερος από τον Οδυσσέα, ηττάται από αυτόν και εξευτελίζεται.
Πηγή: http://skapanefs.blogspot.gr/2015/02/14-240-512.html
ραψ.ζ, στ. 139-259
Η 10η ενότητα θα γίνει περιληπτικά
ΡΑΨΩΔΙΑ ζ 1-139 ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στη Σχερία, την ώρα που ο Οδυσσέας κοιμάται, η Αθηνά εμφανίζεται στο όνειρο της Ναυσικάς με την όψη μιας φίλης της και την παρακινεί να πάνε στο ποτάμι να πλύνουν τα ρούχα, αφού έφτασε πια σε ηλικία γάμου. Το πρωί η Ναυσικά ενημερώνει τους γονείς της, παίρνει τα απαραίτητα και ξεκινά με τις άλλες κοπέλες για το ποτάμι. Εκεί πλένουν τα ρούχα, κάνουν το λουτρό τους, τρώνε κι αρχίζουν τα παιχνίδια.
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia/Didaskontas-Odysseia11.htm
Ερμηνευτικές επισημάνσεις
1. Γενικά σχόλια, σχετικά με τη «Φαιακίδα» και την περιληπτική αναδιήγηση της ραψωδίας ζ:
• η «Φαιακίδα» αποτελεί την τελευταία περιπέτεια του Οδυσσέα, πριν από την Ιθάκη·
• το όνειρο της Ναυσικάς αλλάζει άρδην το σκηνικό: από τον ταλαιπωρημένο ναυαγό περνούμε στο παλάτι της Σχερίας και στο ήμερο φυσικό περιβάλλον με τις χαριτωμένες σκηνές των κοριτσιών·
• το παιχνίδι με το τόπι το ελέγχει η Αθηνά με σκοπό να βγει από τον λήθαργο ο ήρωας, να συναντήσει τη βασιλοπούλα και να οδηγηθεί στα ανάκτορα των Φαιάκων·
• η Ναυσικά ομολογεί στις ακόλουθές της την ερωτική της έλξη από τον εξωραϊσμένο ξένο, στον οποίο παρουσιάζει με καμάρι τη χώρα της, τον πληροφορεί για τα ναυτικά ενδιαφέροντα των Φαιάκων -και για την αποστροφή τους στον πόλεμο-, δείχνει όμως και ευαισθησία στα κουτσομπολιά τους· τον συμβουλεύει, τέλος, να ικετεύσει τη μητέρα της για τον νόστο του, υποδηλώνοντας έτσι το κύρος της βασίλισσας.
2. Εκτός από τα θεϊκά συμβούλια, όπου προγραμματίζεται μακροπρόθεσμα η δράση, και άλλες θεϊκές επεμβάσεις προωθούν τον μύθο, ιδιαίτερα όταν η αφήγηση χρειάζεται να προχωρήσει σε νέα επεισόδια (π.χ., ο ρόλος της Αθηνάς εδώ με το όνειρο της Ναυσικάς και την αστοχία της μπάλας.
3. H κυρίαρχη εικόνα του κειμένου (163-75/<130-40>) αντιπαραθέτει την ψύχραιμη βασιλοπούλα τόσο προς τις τρομαγμένες υπηρέτριες, όσο και προς τον σπεύδοντα «φριχτό» ναυαγό· ανιχνεύονται και τα άλλα αντιθετικά στοιχεία που συνθέτουν την εικόνα:
• Ο Οδυσσέας, με ένα κλαδί μόνο να κρύβει τη γύμνια του και εξαθλιωμένος από την πρόσφατη ταλαιπωρία, προχωρεί προς τα κορίτσια σαν λιοντάρι πεινασμένο και δαρμένο από τον άνεμο και τη βροχή, όψη που δικαιολογεί τον τρόμο των υπηρετριών.
• Φρεσκολουσμένη η Ναυσικά, πανέμορφη σαν την Άρτεμη και σαν τον βλαστό της φοινικιάς, που η ομορφιά του θάμπωσε κάποτε τον Οδυσσέα στη Δήλο, αντιμετωπίζει με θάρρος τον ναυαγό, όπως δείχνει η στάση της, πέρα από την επέμβαση της Αθηνάς.
• Οι αντιθέσεις αυτές χωνεύουν τελικά στην αμοιβαία τους σύνεση, ευγένεια και γενναιοδωρία, όπως θα δείξει η συνομιλία τους. Αυτά τα κοινά σημεία θα τους οδηγήσουν στην αμοιβαία κατανόηση και έλξη.
4. Τα νέα προβλήματα του Οδυσσέα -και η λύση τους- προβάλλουν πάλι μέσα από μονολόγους:
Στον πρώτο άμεσο μονόλογο, αμέσως μετά το ξύπνημα, προβληματίζεται ο ήρωας για τη χώρα στην οποία έφτασε και για τους ανθρώπους της και αποφασίζει να πάει «να δει τι τρέχει» (150-9/<119-26>).
Αντικρίζοντας τις τρομαγμένες υπηρέτριες και την ψύχραιμη βασιλοπούλα, με τον αφηγημένο τώρα μονόλογο, ο ήρωας διχογνωμεί: να απευθυνθεί στην κόρη με την εθιμοτυπία του ικέτη ή να της μιλήσει από μακριά, για να βρει λύση στο διπλό πρόβλημά του: «την πόλη να του δείξει και να του δώσει ρούχα»;
Επιλέγει, για ν’ αποφύγει παρεξήγηση, μια λύση συμβιβαστική: να της μιλήσει γονατιστός αλλά από μακριά ρίχνοντας το βάρος στον μειλίχιον και κερδαλέον μύθον (177-84/<141-8>), το μόνο όπλο που έχει ο Οδυσσέας στην κατάσταση που βρίσκεται αυτή τη στιγμή.
5. Ο μειλίχιος και κερδαλέος λόγος του Οδυσσέα προσφέρεται για ανίχνευση της δομής του. Με τον όρο δομή, ας πούμε, εννοούμε τον τρόπο με τον οποίο είναι κατασκευασμένο/δομημένο κάτι (πρβλ. δομικά υλικά). Δομή, ειδικότερα, ενός λογοτεχνικού έργου ή ενός μέρους του είναι ο τρόπος με τον οποίο διαρθρώνονται τα μέρη που το αποτελούν, ώστε να επιτευχθεί ένα επιδιωκόμενο αποτέλεσμα.
Ο Οδυσσέας, π.χ., απευθυνόμενος στη Ναυσικά επιδιώκει να βρει προστασία και φροντίδα. Ανιχνεύεται λοιπόν στον λόγο του ο τρόπος που το επιχειρεί και το αποτέλεσμα που φέρνει:
• προτάσσει ικετευτική προσφώνηση (185/<149>)·
• απευθύνει εκτενές εγκώμιο στην κόρη, που εκθειάζει την ομορφιά της και μακαρίζει τους γονείς, τους αδελφούς της και προπαντός τον άντρα που θα την παντρευτεί (186-206/<150-69>), αγγίζοντας έτσι τις ενδόμυχες σκέψεις της (με τους επαίνους αυτούς την κερδίζει)·
H ομορφιά της Ναυσικάς προσδιορίζεται με τα επίθετα εύωϊτις/<<πεντάμορφη» (177/<142>) και λευκώλενος/«τα χέρια της λευκά» (228/<186>) και με τις παρομοιώσεις των στίχων <102-9>, 186-8/<150-2> και 196-206/<160-9>. H παρομοίωση όμως της κόρης με το βλαστάρι της ιερής φοινικιάς της Δήλου αποτελεί μοναδική εξαίρεση στα ομηρικά έπη για τη σύνδεσή του με προσωπικό βίωμα. H Ναυσικά δηλαδή δεν παρομοιάζεται με ένα οποιοδήποτε βλαστάρι φοινικιάς, αλλά με το βλαστάρι που είδε ο Οδυσσέας και θαύμαζε ώρα πολλή πλάι στον βωμό του Απόλλωνα στη Δήλο, όταν είχε περάσει από κει πηγαίνοντας για την Τροία, και που θυμάται ακόμη τη χάρη του σαν κάτι ανεπανάληπτο. Ο θαυμασμός αυτός πρέπει να απηχεί βίωμα του ίδιου του ποιητή, το αποδίδει όμως στον ήρωά του. Αν η υπόθεση αυτή ευσταθεί, δεν μπορούμε να μη θαυμάσουμε την ευαισθησία του ποιητή, που στέκει μπροστά σ’ έναν νεόβλαστο κορμό φοινικιάς και τον καμαρώνει. Ας σημειωθεί ότι «μέσα σε ολόκληρη την αρχαία ποίηση κανένας άλλος ήρωας δεν παρουσιάζεται να υψώνει ωραιότερο ύμνο στην ομορφιά, […] είτε στο βλαστάρι της φοινικιάς τη βρήκε είτε στη μορφή μιας κόρης» Παρ’ όλα αυτά ο ποιητής «μας αφήνει να πλάσουμε ελεύθερα την εικόνα της Ναυσικάς», αφού δεν αναφέρεται σε τίποτε συγκεκριμένο πέρα από τη λευκότητα των χεριών της.
• παρεμβάλλει τεχνηέντως κάτι από την ιστορία και τα πάθη του (200-1/<164-5>), αφήνοντας να εννοηθεί ότι είναι πρόσωπο σημαντικό και βασανισμένο·
• εκθέτει και κάτι από την πρόσφατη ταλαιπωρία του αλλά και από τον φόβο του ότι μπορεί κι εδώ να δοκιμάσει νέες συμφορές (207-14/<169-74>), προκαλώντας έτσι τον οίκτο και τη συμπάθεια της βασιλοπούλας και αναθέτοντάς της ρόλο σωτήρα του·
• τώρα την παρακαλεί, και ως τη μόνη από την οποία περιμένει βοήθεια, υποβάλλοντας το μικρό αίτημά του: «σου ζητώ την πόλη να μου δείξεις / κι ένα κουρέλι να σκεπαστώ» (215-20/<175-9>)·
• και, προεξοφλώντας την ανταπόκρισή της, καταλήγει με ευχές, μία γενική (221/<180>) και μία συγκεκριμένη τριπλή (222/<181>), που συστοιχεί προς τις επιθυμίες της έφηβης κόρης·
• ενισχύει, τέλος, τη δεύτερη ευχή δικαιολογώντας τη σπουδαιότητά της με μια γνώμη διαχρονική (223-4/ <182-4>), που δείχνει την αντίληψη του ομηρικού ανθρώπου για την ιδανική οικογένεια.
H δομή του λόγου του Οδυσσέα σχηματοποιημένη:
α. ικεσία και εγκώμιο της κόρης, συνδυασμένο με διακριτική προβολή του δικού του προσώπου·
β. αναφορά στην τελευταία του ταλαιπωρία και στους τωρινούς φόβους του·
γ. υποβολή ενός μικρού αιτήματος που συνοδεύεται από μεγάλες και προσεγμένες ευχές.
— Οι επιμέρους ενότητες, η σειρά και η έκταση που δίνεται στην καθεμιά, καθώς και ο τρόπος σύνδεσης και συνοχής τους, έχουν σοφά υπολογιστεί και συνθέτουν/δομούν έναν αριστουργηματικό ικετευτικό λόγο που δεν αφήνει περιθώρια αποτυχίας. Είναι λοιπόν μειλίχιος και κερδαλέος ο λόγος του Οδυσσέα.
6. H θαρραλέα στάση της Ναυσικάς απέναντι στον ναυαγό (173-5/<139-40>) υποδηλώνει την αριστοκρατική αγωγή της· η κόρη, εξάλλου, αποδεικνύεται επαρκής και αισθαντική ακροάτρια του άψογου λόγου του ικέτη της, όπως προκύπτει από την απάντησή της (229-41/<187-197>):
• συνοψίζει την εντύπωση που της προκάλεσε ο λόγος του σε δύο χαρακτηρισμούς: «ασήμαντος δεν φαίνεσαι μήτε κι η φρόνηση σου λείπει», ανταποδίδοντας έτσι τον έπαινο (σε άλλο, βέβαια, επίπεδο)·
• τον παρηγορεί ανάγοντας στον Δία τη μοίρα του καθενός, και πρέπει να υπομείνει τη δική του·
• ικανοποιεί και με το παραπάνω τα μικρά του αιτήματα·
• και του δίνει πρόσθετες πληροφορίες για το όνομα των κατοίκων του τόπου, για τη δική της ταυτότητα, για το όνομα και το αξίωμα του πατέρα της.
— H απάντηση της Ναυσικάς στον ικέτη της συνιστά έναν λόγο καίριο και αντίστοιχο προς τον δικό του (έπαινος – παρηγορία – εξασφάλιση – πληροφορίες)· εμμέσως του λύνει και την αρχική απορία του, αφού βεβαιώνεται ότι οι Φαίακες δεν είναι αλαζόνες ούτε άγριοι κι άδικοι· είναι φιλόξενοι και σέβονται τους θεούς.
7. Από τον λόγο της προς τις υπηρέτριες (243-59/<199-210>) επισημαίνονται:
• η φιλική επίπληξη, σε συνδυασμό με την υπερηφάνειά της ως Φαιακοπούλας, την εμπιστοσύνη της στους θεούς και έναν αόριστο τοπικό προσδιορισμό της χώρας, που δεν επιτρέπει ταύτιση με την Κέρκυρα·
• η ελεητική διάθεση προς τον ικέτη, που τον θεωρεί διόσταλτο και ολιγαρκή (δόσις δ’ όλίγη τε φίλη τε)
• και η εντολή της για προσφορά πρόχειρης φιλοξενίας στον ξένο, εκ των ενόντων.
— Μετά την υπογράμμιση της εξωτερικής ομορφιάς της Ναυσικάς από τον Οδυσσέα, οι δικοί της λόγοι αποκαλύπτουν «το μέσα πλούτος»: τη χάρη και την ευγένεια, τη σύνεση και τη γνώση, τη φιλόξενη διάθεση και την ευσέβεια. Αποδεικνύεται έτσι η Ναυσικά μία από τις πληρέστερες μορφές της Οδύσσειας.
— Από τη συνάντηση Οδυσσέα-Ναυσικάς κερδίζουν και οι δύο: «Εκείνη τού προσφέρει τη σωτηρία, την επανένταξη στον κόσμο των πολιτισμένων ανθρώπων, ενώ εκείνος τής προσφέρει την ενηλικίωση, την ένταξη στον κόσμο των ενηλίκων.»
8. Το θέμα του ικέτη έχει ήδη τεθεί με το 5ο σχόλιο της 10ης Ενότητας. Λίγα συμπληρωματικά για την εθιμοτυπία και τον θεσμό της ικεσίας:
• Με την αυτοταπεινωτική στάση του ο ικέτης αποδεχόταν την κατωτερότητά του απέναντι στον ικετευόμενο και έδειχνε ότι δεν αποτελεί απειλή.
• Η ικεσία, όπως και η ξενία, εξυπηρετούσαν κοινωνικές ανάγκες, η δε σύνδεσή τους με τη θρησκεία τις καθιέρωσε. Ο Δίας δηλαδή, ως πατέρας των (θεών και των) ανθρώπων προστάτευε όλους εκείνους που είχαν ανάγκη (τους ξένους, τους ικέτες – στον στίχο 254/<208> γίνεται λόγος και για τους φτωχούς).
Πρόσθετη ανάλυση
ΕΝΟΤΗΤΕΣ
1. “Ο Οδυσσέας ξυπνά κι αναρωτιέται” (139-169)
2. “Οι κόρες τρόμαξαν εκτός από τη Ναυσικά” (170-183)
3. “Ο Οδυσσέας ικετεύει τη Ναυσικά” (184-224)
4. “Η Ναυσικά ανταποκρίνεται στα αιτήματα του Οδυσσέα” (228-259)
ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ
1. Αφήγηση (του ξυπνήματος του Οδυσσέα) : 139-148
2. Μονόλογος (του Οδυσσέα) : 148-159 και 176-183
3. Περιγραφή (Ναυσικάς και Οδυσσέα) : 160-175
4. Διάλογος (Ναυσικάς και Οδυσσέα) : 184-241
5. Λόγος (Ναυσικάς προς τις υπηρέτριες) : 242-259
1. Αφήγηση (του ξυπνήματος του Οδυσσέα) : 139-148
2. Μονόλογος (του Οδυσσέα) : 148-159 και 176-183
3. Περιγραφή (Ναυσικάς και Οδυσσέα) : 160-175
4. Διάλογος (Ναυσικάς και Οδυσσέα) : 184-241
5. Λόγος (Ναυσικάς προς τις υπηρέτριες) : 242-259
ΠΡΟΙΚΟΝΟΜΙΕΣ
1. Η προαναγγελία της συνάντησης Ναυσικάς και Οδυσσέα και της σωτηρίας του ήρωα από τους Φαίακες (142-144)
2. Η προικονομία των δυσκολιών που θα αντιμετωπίσει ο Οδυσσέας στην Ιθάκη (στίχος 213)
ΔΟΜΗ ΙΚΕΤΕΥΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ
1. Ικετευτική προσφώνηση (185)
2. Προσπάθεια να κερδίσει την εύνοια της Ναυσικάς με εκτενές εγκώμιο στην ομορφιά και στη χάρη της και μακαρισμούς στους γονείς, τα αδέρφια και τον μέλλοντα σύζυγό της (186-206).
3. Σύντομη αναδρομή στα πάθη και τις περιπέτειες του παρελθόντος (207-210)
4. Αναφορά στην πρόσφατη περιπέτεια του ναυαγίου (211-214)
5. Παράκληση και υποβολή αιτήματος ικεσίας (215-220).
6. Ευχές (221-227)
ΤΑ ΝΕΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ
1. Αρχικά αναρωτιέται σε ποιον τόπο βρίσκεται και τι ανθρώπους θα συναντήσει. Γρήγορα όμως ανακτά το θάρρος και την ψυχραιμία του και αποφασίζει να βγει από την κρυψώνα του. (150-159)
2. Στη συνέχεια προβληματίζεται για το ποια στάση πρέπει να κρατήσει απέναντι στη Ναυσικά. Να την πλησιάσει και να της ακουμπίσει το γόνατο για να την ικετεύσει ή να μείνει σε απόσταση και να γονατίσει, ζητώντας βοήθεια. Τελικά αποφασίζει να κάνει το δεύτερο, δείχνοντας σεβασμό στη νεαρή κοπέλα.
Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
Η Αθηνά παίζει σημαντικό ρόλο στο απόσπασμα, παρά το γεγονός ότι δεν εμφανίζεται. Σχεδιάζει τη συνάντηση Οδυσσέα-Ναυσικάς, μεθοδεύοντας την άστοχη μπαλιά της κοπέλας (142-148). Ταύτοχρονα, δίνει θάρρος στη Ναυσικά, ώστε να σταθεί ψύχραιμη μπροστά στην παρουσία του γυμνού και άγριου στην όψη άνδρα (173-175).
Η ΙΚΕΣΙΑ
Είναι ένας πολύ σημαντικός θεσμός της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Ο ικέτης συνήθιζε να γονατίζει μπροστά στον ικετευόμενο και να αγκαλιάζει με το ένα του χέρι τα γόνατά του, ενώ με το άλλο άγγιζε το πιγούνι ή το γένι του. Με τη στάση αυτή αυτοταπεινωνόταν και ζητούσε ελεημοσύνη. Ο ικέτης θεωρούνταν πρόσωπο σεβαστό και προστατευόταν από τον Δία.
Η ΦΙΛΟΞΕΝΙΑ
Η Ναυσικά ακολουθώντας το εθιμοτυπικό της φιλοξενίας, καλωσορίζει τον Οδυσσέα στη Σχερία (235) και υπόσχεται να του δώσει ό,τι χρειαστεί (236). Επίσης, προστάζει τις υπηρέτριες να προσφέρουν στον ξένο γεύμα και λουτρό (257-259).
ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΙΣ
Α) στίχοι 163-169
Αναφορικό μέρος : 163-167 (το αγέρωχο λιοντάρι)
Δεικτικό μέρος : 168-169 (άγριος και περήφανος Οδυσσέας)
Κοινός όρος : το λιοντάρι και ο Οδυσσέας είναι άγριοι στην όψη και προκαλούν τρόμο.
Β) στίχοι 198-206
Αναφορικό μέρος : 198-204 (το πανέμορφο βλαστάρι της φοινικιάς στη Δήλο)
Δεικτικό μέρος : 205-206 (η ομορφιά της Ναυσικάς)
Κοινός όρος : η ομορφιά που προκαλεί τον θαυμασμό του ανθρώπου
ΤΥΠΙΚΕΣ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΥΠΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ
Τα μάτια λάμποντας, η θεά Αθηνά (142) : τυπική έκφραση
ο θείος Οδυσσέας (148, 160) : τυπικό επίθετο
Αλίμονό μου… τα θεία (150-152) : τυπική έκφραση
κόρες καλλιπλόκαμες (168, 242) : τυπικό επίθετο
στους θεούς που κατέχουν τον πλατύ ουρανό (186) : τυπική έκφραση
μεγάλου Δία (187) : τυπικό επίθετο
μπλάβο πέλαγος (208) : τυπικό επίθετο
Τότε κι η Ναυσικά … του ανταποκρίθηκε (228) : τυπική έκφραση
ο ολύμπιος Δίας (230) : τυπικό επίθετο
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΙ
1. Ναυσικά : Είναι πολύ ψύχραιμη. Ξεχωρίζει για την ομορφιά, τη χάρη, την ευγένεια, την ευσέβεια και τη σύνεση. Κολακεύεται από τον ικετευτικό λόγο του Οδυσσέα και απαντά με ευγένεια και καλοσύνη (185-197). Αντιμετωπίζει τον Οδυσσέα με συμπόνια και τρυφερότητα, προσφέροντάς του απλόχερα βοήθεια (229-241). Ο τρόπος με τον οποίο μιλάει στις υπηρέτριές της, φανερώνει άνθρωπο που ξέρει να επιβάλλεται και να πείθει (242-259)
2. Οδυσσέας : Στην αρχή μονολογεί τρομαγμένος, μπερδεμένος και προβληματισμένος (150-157). Γρήγορα περνάει από την απογοήτευση στη δράση και παίρνει την τύχη του στα χέρια του με αποφασιστικότητα και σθένος (158). Μιλά ευγενικά και έξυπνα στη Ναυσικά. Με διπλωματία και πειθώ γίνεται συμπαθής και συγκινεί (206-214).